. Sevgim.az

Up Helly Aa - Wikipedia - Sevgim.az

Ana Səhifə - Up Helly Aa

Ap Helli Aa həmçinin Aphellio (ing. Up Helly Aa — bayramdan əvvəlki gecə) — Şotlandiyanın Şetland adalarında yanvar-mart ayları ərzində müxtəlif icmalarda keçirilən od festivalı.[1][2] Hər festivalda kostyum geyinmiş iştirakçılar (guizerlər) məşəlli yürüş edir və sonda Vikinqlərə aid qayıq maketini yandırırlar.[3] Ən böyük festival Şetlandın paytaxtı Lervikdə keçirilir və burada minə yaxın iştirakçı olur. Digər kənd festivalları isə daha kiçik miqyasda təşkil edilir, çünki həmin bölgələrdə əhali sayı azdır.[4]

Mündəricat

  • 1 Mənşəyi
  • 2 Müasir tədbir
  • 3 Mənası
  • 4 Qalereya
  • 5 İstinadlar
  • 6 Xarici keçidlər

Mənşəyi

redaktə

Müasir Lervik festivalı, keçmişdə Yeni il və Milad bayramlarında keçirilən "tar barrelling" (qatran çəlləklərinin yandırılması) adətindən yaranıb. Gənc kişilər çəlləkləri şəhər boyunca xizəklə sürüyərək müxtəlif oyunlar qururdular.[5] Şetland Muzeyinə görə, festivalın əsas yaranma səbəbi Napoleon müharibələrindən sonra Şetlanda qayıdan gənclərin darıxması olmuşdur. Səyahət zamanı xarici ölkələrdə gördükləri möhtəşəm tədbirlərdən ilhamlanaraq, öz festivallarını yaratmaq istəmişlər. İçki və təhlükəsizlik problemlərinə görə mərasim dəyişdirildi və Vikinqlərdən ilhamlanan yeni format aldı.[6]

1874–1880-ci illərdə qatrandan istifadə qadağan edildikdən sonra məşəlli yürüşlərə icazə alındı.[7][8] İlk məşəlli yürüş 1876-cı ildə keçirildi. 1881-ci ildə Up Helly Aa günü ilk dəfə məşəl festivalı təşkil olundu. 1889-cu ildə isə ilk dəfə vikinqlərə məxsus qayıq (qalley) hazırlanaraq yandırıldı.[9]

1894-cü ildə Şetland yazıçısı Holdedyn Bersess "The Viking Path" (Vikinqlərin yolu) adlı kitabını yazdı. Bu kitab festivalın vikinq mövzusunda təşkil olunmasına böyük təsir göstərdi.[10] Bersess həmçinin festivalın rəsmi mahnısı olan "Up Helly Aa Song"un müəllifidir. XX əsrin əvvəlində "Jarl" adlı fəxri rol festivalın tərkibinə daxil edilmişdir.[11]

Əslində, bu festivalın qədim köklərə malik olduğu iddia edilsə də, o, Viktoriya dövrünün islahatçı hərəkatlarının məhsuludur.[12] Lervikdəki Up Helly Aa festivali 1870-ci illərdə "Total Abstinence Society" (Tam Ayıqlıq Cəmiyyəti) tərəfindən təsis edilib. Məqsəd gəncləri içki içmək əvəzinə faydalı məşğuliyyətlərə yönəltmək olub. Festivalın adı "Upholiday" sözündən gəlir, bu isə Şotlandiyanın aşağı torpaqlarında "On İkinci Gün" (ing. Twelfth Day) mənasını verir və XIX əsrdə Şetland adalarına gətirilmişdir.[13]

Müasir tədbir

redaktə

Festivalın əsas iştirakçısı "Jarl" adlandırılan əsas guizerdir. Jarl olmaq üçün bir şəxs 15 il festival komitəsində iştirak etməlidir. Hər il yalnız bir nəfər bu komitəyə seçilir. Yürüşün zirvə nöqtəsi məşəllərin Vikinqlərə məxsus uzun gəmi (qalley) maketinə atılmasıdır.[14]

Bu tədbir Şetlandın müxtəlif bölgələrində keçirilir və hal-hazırda 11 yerdə qeyd olunur:[15] Skallaouey, Lervik, Nestinq və Qerlsta, Uyesund, Nortmavin, Bressey, Kallivo, Norvik, Vaas, Cənubi Meynlend və Deltinq.[16] Yürüşdən sonra iştirakçılar yerli zallara (məktəblər, idman obyektləri və otellər) gedərək özəl məclislərdə iştirak edirlər. Hər bir dəstə burada öz çıxışını nümayiş etdirir.[17] Bu çıxışlar populyar televiziya şoularına və ya filmlərə parodiya, yerli hadisələrlə bağlı səhnəciklər, mahnı və ya rəqs ola bilər.[18]

Festivalın bəzi xüsusiyyətləri zamanla dəyişdirilib. 2020-ci ildən etibarən Şetlanddakı festivallarda "blackface" (qara üz) istifadəsi qadağan olunub. Ənənəvi olaraq, Lervikdəki əsas festivalda yalnız kişilər iştirak edirdi (baxmayaraq ki, 1901-ci ildə bəzi qadınlar kişilərin geyimində yürüşə qoşulmuşdular).[19] Bəzi kiçik kənd festivallarında artıq qadınlar da iştirak edir və 2015-ci ildə Cənubi Meynlend Up Helly Aa festivalı ilk qadın jarlını təyin etmişdir. 2023-cü ildən etibarən Lervik festivalında qadınların dəstələrdə iştirakına qoyulan məhdudiyyətlər tamamilə aradan qaldırılıb.

Mənası

redaktə

Con Ceymisonun 1818-ci ildə yazdığı "Şotland dilinin etimoloji lüğətinə" görə, up sözü "bir şeyin sona çatması" mənasında işlədilir və Farer və İsland dillərində hələ də istifadə edilən köhnə Norveç sözü "uppi" ilə əlaqəlidir.[20]"Helly" sözü müqəddəs gün və ya bayram anlamını verir və qədim Norveç dilində "helgr" (datif və akuzativ halında "helgi") formasından gəlir.[21] Şotland Milli Lüğətinə əsasən, "helly" bir neçə bayram günlərini, xüsusilə 25 dekabrdan 5 yanvara qədər olan Milad bayramı dövrünü ifadə edir. "Aa" isə "all" (hamısı) sözünün şotland dialektində qısaldılmış formasıdır.[22]

Qalereya

redaktə
  •  
    1 – Guizer Jarl. Up Helly Aa festivalının əsas personajıdır. Bu bayram yanvarın sonuncu çərşənbə axşamı keçirilir. Hər bir Guizer Jarl Skandinaviya əfsanələrindəki bir şəxsiyyətin adını götürür. Bu dəfəki Jarl "Flokki of the Ravens" adlanırdı.
  •  
    2 – Jarlın Dəstəsi (Jarl Squad). Guizer Jarlın dəstəkçilərindən ibarətdir. Bu, festivalda iştirak edən çoxsaylı dəstələrin əsas dəstəsidir və bu dəstənin üzvlərinə "guizer" deyilir.
  •  
    3 – Qalley. Hər il Up Helly Aa üçün bir Vikinqlərə məxsus uzun gəmi (qalley) maketi hazırlanır.
  •  
    4 – Yürüş. Hava qaraldıqdan sonra, uzun gəmi məşəlli yürüşlə şəhərin küçələri boyunca aparılır. Məşəl daşıyanlar bütün dəstələrin üzvləridir və Jarlın Dəstəsi tərəfindən idarə olunur. Hər bir dəstə bir mövzu seçir və həmin mövzuya uyğun geyinir. Bu mövzular tarixi, aktual və ya satirik ola bilər.
  •  
    5 – Qalleyin ətrafında dairə. Bütün məşəl daşıyanlar uzun gəminin son dayanacağına çatdıqda, gəminin ətrafında dairə yaradır və ənənəvi Up Helly Aa mahnısını oxuyurlar.
  •  
    6 – Qalleyin yandırılması. Up Helly Aa mahnısı oxunduqdan sonra, guizerlər məşəllərini uzun gəminin içinə atırlar.
  •  
    7 – Yanan Qalley. Uzun gəmi tam yanıb külə döndükdən və alovlar sönməyə başladıqdan sonra, guizerlər ənənəvi "The Norseman's Home" (Skandinavın Evi) mahnısını oxuyurlar. Bundan sonra gecə boyu davam edən şənliklər başlayır. Mövcud olan bütün geniş zallar məclislər üçün istifadə olunur. Bu məclislər ev sahibləri tərəfindən təşkil edilir və hər bir guizer dəstəsi növbə ilə bütün zallara baş çəkir, qonaqlarla birlikdə rəqs edir və içki içir. Festivalda onlarla dəstə və onlarla məclis ola bilər, buna görə də bu şənliklər gecə boyunca və ertəsi gün səhərə qədər davam edir.

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ "Up-Helly-Aa". Lexico UK English Dictionary. Oxford University Press. 2020-02-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  2. ↑ "Up-Helly-Aa". Collins English Dictionary. HarperCollins Publishers. İstifadə tarixi: 7 October 2019.
  3. ↑ "Lerwick Up Helly Aa". Shetland.org (ingilis). 2020-05-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-24.
  4. ↑ "Up Helly Aa". Up Helly Aa official website. Up Helly Aa Committee. 15 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 August 2019.
  5. ↑ Oliver, Neil. Vikings: A History. London: Weidenfeld & Nicolson. 2012. səh. 9. ISBN 978-1-7802-2282-0.
  6. ↑ Smith, Brian. "Up Helly Aa has a most interesting history". Shetland Museum & Archives. 19 January 2021. 2022-05-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-05.
  7. ↑ Callum G. Brown, Up-helly-aa: Custom, Culture, and Community in Shetland (Manchester: Manchester University Press, 1998), ISBN 1901341070, pp. 126-139.
  8. ↑ "It cost £4,940 15/6d to build, now monument to civic splendour is 125". The Shetland Times. 2008-07-25. 2012-02-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-12-26.
  9. ↑ Davies, Owen. Paganism : a very short introduction. New York: Oxford University Press. 2011. 95. ISBN 9780199235162. OCLC 731984995.
  10. ↑ "The Galley". Up Helly Aa. NB Communication. 17 October 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 January 2014.
  11. ↑ Bennett, Daniel. "Up Helly Aa: The songwriter who introduced Vikings to Shetland's fire festival". BBC News (ingilis). 2020-01-28. İstifadə tarixi: 2021-01-25.
  12. ↑ Oliver, Neil. Vikings: A History. səh. 9.
  13. ↑ Ronald Hutton, The Stations of the Sun: A History of the Ritual Year in Britain (Oxford: Oxford University Press, 2001), p. 43 ff.
  14. ↑ "Fire Festival Events". Shetland.org (ingilis). 2020-09-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-24.
  15. ↑ "Blackface 'will not be tolerated' at Up Helly Aa festival". BBC News. 10 June 2020. İstifadə tarixi: 23 September 2020.
  16. ↑ Murray, Ewan. "Gender row over Up Helly Aa Viking fire festival". BBC News (ingilis). 2018-08-29. İstifadə tarixi: 2021-01-25.
  17. ↑ Huband, Sally. "Up Helly Aa sexism under the spotlight". The Times. 2020-08-02.
  18. ↑ "Female Viking Lesley Simpson makes Shetland history". BBC News (ingilis). 2015-03-13. 2020-11-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-25.
  19. ↑ Cope, Chris. "Women and girls allowed: gender restriction removed on Lerwick Up Helly Aa squads". Shetland News. 22 June 2022. 22 June 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2022.
  20. ↑ Jamieson, John, upp-helli-a' // An Etymological Dictionary of the Scottish Language; in which the Words are Explained in their Different Senses, Authorized by the Names of the Writers by whom they are Used, or the Titles of the Works in which they Occur, and Deduced from their Originals, Edinburgh: Printed for A. Constable and Co., and A. Jameson by Abernethy & Walker, 1818, OCLC 4363471.
  21. ↑ William Grant, redaktorhelly // The Scottish National Dictionary, Designed Partly on Regional Lines and Partly on Historical Principles, and Containing All the Scottish Words Known to be in Use or to have been in Use since c. 1700, 5, Edinburgh: Scottish National Dictionary Association, 1931–1975, OCLC 780478, 10 vols., as reproduced in Victor Skretkowicz; Susan Rennie; William A. Craigie, redaktorlar Dictionary of the Scots Language = Dictionar o the Scots Leid, Dundee: University of Dundee, 2004, OCLC 57069714, 2019-05-24 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2025-02-09.
  22. ↑ "uphalie-", Scottish National Dictionary, reproduced in the Dictionary of the Scots Language.

Xarici keçidlər

redaktə
  Vikianbarda Up Helly Aa ilə əlaqəli mediafayllar var.
  • Up Helly Aa - official website for Lerwick festival
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/?q=Up_Helly_Aa&oldid=8175866"
SEVGIM.AZ