 |
 |
Sevgim.az |  |
 |
Sistemli icmal — müəyyən bir mövzu üzrə mövcud elmi tədqiqatların sistematik və obyektiv şəkildə toplanması, qiymətləndirilməsi və ümumiləşdirilməsi prosesi.[1] Bu metodoloji yanaşma, əsasən, sübutlara əsaslanan tədqiqatlarda — xüsusilə tibb, psixologiya, ictimai elmlər və təhsil sahələrində geniş tətbiq olunur. Sistemli icmallar bir çox tədqiqatın nəticələrini bir araya gətirərək ümumi [1][2] və etibarlı nəticə çıxarmağa çalışır.[3] Sistemli icmalın əsas məqsədi müəyyən tədqiqat sualına cavab tapmaq üçün bütün mövcud sübutları aydın və təkrarolunan metodlarla bir yerə toplamaqdır. Bu yanaşma tədqiqatçılara və qərarvericilərə daha yaxşı məlumatlı qərarlar qəbul etməyə imkan verir. Sistemli icmallar təkcə məlumatları birləşdirmir, həm də metodoloji keyfiyyəti qiymətləndirməklə nəticələrin etibarlılığını artırır.[4][5]
Sistemli icmal meta-analizlərlə sıx bağlıdır və çox vaxt eyni nümunə hər ikisini birləşdirəcək (“sistemli icmal və meta-analiz” alt başlığı ilə dərc olunur).[6] İkisi arasındakı fərq ondan ibarətdir ki, meta-analiz birləşdirilmiş məlumat dəstindən (məsələn, effekt ölçüsü kimi) tək bir rəqəm çıxarmaq üçün statistik metodlardan istifadə edir, halbuki sistematik baxışın ciddi tərifi bu addımı istisna edir.[6] Bununla belə, praktikada birinin qeyd edildiyi zaman digəri tez-tez cəlb oluna bilər, çünki meta-analizin təhlil etdiyi məlumatı toplamaq üçün sistematik bir araşdırma tələb olunur və insanlar bəzən meta-analitik komponenti ehtiva etsə də, bir nümunəni sistematik nəzərdən keçirmə kimi adlandırırlar.[7][8]
Sistematik təhlillərin və onların praktikada necə həyata keçirilməsinin başa düşülməsi səhiyyə, ictimai səhiyyə və dövlət siyasəti üzrə mütəxəssislər üçün ümumidir.
Sistemli icmal tez-tez hekayə icmalı adlanan bir araşdırma növü ilə ziddiyyət təşkil edir. Sistemli icmallar və povest icmalları həm ədəbiyyatı (elmi ədəbiyyat) nəzərdən keçirir, lakin əlavə dəqiqləşdirmələr olmadan ədəbi icmalı termini povest icmalına aiddir.
Sistemli icmal müəyyən bir tədqiqat sualına dair mövcud ədəbiyyatın hərtərəfli xülasəsini təqdim etmək məqsədilə hazırlanır. Belə icmallar tədqiqat sintezi üçün ciddi və şəffaf yanaşmadan istifadə edir və məqsəd nəticələrdəki qərəzi qiymətləndirmək və mümkün olduğu halda minimuma endirməkdir. Bir çox sistemli icmallar mövcud məlumatların açıq şəkildə aparılan kəmiyyət meta-analizinə əsaslansa da, standartlara uyğun şəkildə sübutların toplanması, təhlili və təqdim edilməsi ilə həyata keçirilən keyfiyyət yönümlü icmallar və qarışıq metodlu icmal növləri də mövcuddur.[9]
Kəmiyyət məlumatlarına və ya qarışıq metodlara əsaslanan sistemli icmallarda uyğun tədqiqatların nəticələrini birləşdirmək üçün bəzən statistik üsullar (meta-analiz) tətbiq olunur.[10] Bəzi hallarda sübutların keyfiyyəti istifadə olunan metodologiyaya əsasən bal səviyyələri ilə qiymətləndirilir, lakin bu yanaşma Cochrane Kitabxanası tərəfindən tövsiyə olunmur. Belə qiymətləndirmələrin subyektiv ola biləcəyini nəzərə alaraq, sübutların qiymətləndirilməsində fikir ayrılıqlarını aradan qaldırmaq üçün bir neçə nəfərin razılığı tələb oluna bilər.[11][12][13]
EPPI-Centre, Cochrane və Joanna Briggs İnstitutu sistemli icmallarda həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət tədqiqatlarının birləşdirilməsi metodlarının inkişafında mühüm rol oynamışdır. Sistemli icmalların necə aparıldığına dair hesabatların standartlaşdırılması üçün bir sıra hesabat təlimatları mövcuddur. Bu təlimatlar tədqiqatın keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün deyil, daha çox prosesin şəffaf və tam təqdim olunmasını təmin etmək məqsədi daşıyır.[14][15][16]
Sistemli İcmallar və Meta-Analiz üçün Üstünlük Verilən Hesabat Maddələri (PRISMA) təlimatı sistemli icmalların şəffaf və tam şəkildə təqdim olunması üçün standart yanaşma təklif edir və bu təlimat hazırda dünya üzrə 170-dən[17] çox tibb jurnalında tələb olunur.[18] Bu sənədin ən son versiyası PRISMA 2020 adlanır və 2021-ci ildə nəşr olunmuşdur. PRISMA protokolları üçün PRISMA-P, ilkin araşdırmalar üçün PRISMA-ScR kimi xüsusi növlərə uyğun əlavələri də mövcuddur. Bu əlavələrin siyahısı EQUATOR (Enhancing the QUAlity and Transparency Of health Research) Network tərəfindən yayımlanır.[19]
Bununla belə, PRISMA təlimatlarının müdaxilə araşdırmaları ilə məhdudlaşdığı müəyyən olunmuşdur. Müdaxiləsiz tədqiqatlara uyğun gəlmədiyi üçün Müdaxiləsiz, Təkrarlana bilən və Açıq (NIRO) sistemli icmalları bu boşluğu doldurmaq üçün hazırlanmışdır.
Keyfiyyət yönümlü icmallar üçün də xüsusi hesabat standartları mövcuddur:[20][21]
XXI əsrdə sistemli icmallarda baş verən mühüm inkişaflara realist icmallar və meta-narrativ yanaşmalar daxildir. Bu yanaşmalar mövcud sahələrdə metod və müxtəliflik problemlərinə cavab vermək üçün hazırlanmışdır.
The quality of evidence from medical research is partially deemed by the hierarchy of study designs. On the lowest level, the hierarchy of study designs begins with animal and translational studies and expert opinion, and then ascends to descriptive case reports or case series, followed by analytic observational designs such as cohort studies, then randomized controlled trials, and finally systematic reviews and meta-analyses as the highest quality evidence.
A pyramid has expressed the idea of hierarchy of medical evidence for so long, that not all evidence is the same. Systematic reviews and meta-analyses have been placed at the top of this pyramid for several good reasons.
 |
 |
SEVGIM.AZ |  |
 |
|