 |
 |
Sevgim.az |  |
 |
Xosrov mirzə Qacar (1813, Təbriz – 1875, Tehran) — Qacar şahzadəsi, Qacar vəliəhdi Abbas Mirzənin yeddinci oğlu və Fətəli şah Qacarın nəvəsi
| Xosrov mirzə | |
|---|---|
| fars. خسرو میرزا | |
 | |
| Doğum tarixi | 1813 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1875 |
| Vəfat yeri | |
| Atası | Abbas Mirzə |
| Fəaliyyəti | diplomat |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
1829-cu ildə rus diplomatı Aleksandr Qriboyedovun Tehranda qacarlar tərəfindən öldürülməsindən sonra, Xosrov Mirzə atasının göstərişi ilə üzrxahlıq missiyası üçün Rusiya imperiyasına göndərilmişdi.
1829-cu ilin aprel ayında şahzadə Sankt-Peterburqa çatar-çatmaz rəsmi üzr məktubunu imperator I Nikolaya təqdim etmiş və şah almazını hədiyyə vermişdi.
O, səfər zamanı o, gördüklərini və yaşadıqlarını əks etdirən bir səyahətnamə də tərtib etmişdi.
Rusiyadan qayıtdıqdan sonra Xosrov Mirzə, atasının müşaviri və Qacar dövlətinin Xorasan vilayətində maliyyə işlərinə cavabdeh şəxs təyin edilmişdi.
1833-cü ildə Abbas Mirzə vəfat etdikdən sonra, onun böyük oğlu Məhəmməd Mirzə vəliəhd elan edilmiş və taxta çıxaraq şah olmuşdu. Lakin Xosrov Mirzə, atasının ən sevimli oğlu olduğu üçün potensial təhlükə kimi görülmüş və qardaşı Məhəmməd şah tərəfindən digər qardaşı Cahangir Mirzə ilə birlikdə Ərdəbildə həbs edilmişdi.
Hakimiyyətinin ilk günlərində Məhəmməd şah, taxt iddialarının qarşısını almaq üçün hər iki qardaşın gözlərini çıxartdırmışdır.
Sonralar Xosrov Mirzə həbsdən azad olunmuş və həyatının qalan hissəsini ailəsi ilə birlikdə Həmədanda keçirmişdir. O, 21 oktyabr 1875-ci ildə vəfat etmişdir.
Xosrov Mirzə Qacarın 1813-cü ilin əvvəllərində Təbrizdə yerləşən Şəms ül-İmarə sarayında doğulduğu bildirilir.[1] Anası Xurdi xanım, Türkmən bəylərindən birinin qızı idi.[2] Uşaqlıq illərini anası ilə birlikdə keçirən Xosrov Mirzə, daha sonra qardaşları Cahangir Mirzə, Əhməd Mirzə və Mustafaqulu Mirzə ilə böyümüşdür.[3] Xosrov Mirzə, Qacar vəliəhdi Abbas Mirzənin ən çox sevdiyi oğlu kimi tanınırdı.[4] Səkkiz yaşında ikən əmisi Hüseynəli bəyin himayəsinə verilmiş, at sürmə və silah işlətmə kimi şahzadəyə gərəkli bacarıqlara yiyələndirilmişdi.[3] Doqquz yaşından etibarən ərəb və azərbaycan dillərini, müxtəlif elmləri, şərq klassik şairlərinin əsərlərini və şahzadə ədəb-ərkanını öyrənməyə başlamış, sarayda ən çevik süvari və ən tez öyrənən gənc kimi seçilmişdi.[1]
.jpg)
1826-cı ilin əvvəllərində Xosrov Mirzə, İngilis təlimatçılar tərəfindən yetişdirilən xüsusi mühafizə batalyonuna daxil edilmişdi. O, 1826–1828-ci illər Rusiya-Qacar müharibəsində iştirak etmiş, Qacar ordusunun məğlubiyyətlərinə şahidlik etmiş və sülh danışıqlarında da iştirak etmişdi.[2] 1827-ci ilin iyul ayında rus diplomatı Aleksandr Qriboyedov, Abbas Mirzənin Təbriz yaxınlığındakı qərargahına göndərilmiş, burada ilk dəfə Xosrov Mirzə ilə görüşmüşdür.[5] Lakin bu görüş nəticəsiz qalmış və müharibə davam etmişdir. Elə həmin ilin oktyabrında general-mayor Eristov və rus ordusu vəliəhdin vilayəti olan Təbrizi ələ keçirmiş, bu hadisədən sonra Abbas Mirzə sülh danışıqlarını yenidən başlamağa razılıq vermişdi.[6]
1827-ci il noyabrın 5-də Xosrov Mirzə, rus generalı Qraf İvan Paskeviçlə görüş keçirmişdi. Həmin görüş zamanı şahzadə və general at çapma yarışına qatılmış, Xosrov Mirzə qonağı üçün Mövlanə Ruminin şeirlərini oxumuşdu. Paskeviç onun “nəcib davranışını” təqdir etmiş və onu “layiqli şahzadə” kimi dəyərləndirmişdi.[2] Abbas Mirzə, oğlunu bu görüşə göndərməklə onun diplomatik qabiliyyətlərini sınamaq istəmiş, nəticədən razı qalaraq onu diplomatik katib təyin etmişdi.[7]
1828-ci il fevralın 8-də, Xosrov Mirzənin və qardaşı Cahangir Mirzənin iştirakı ilə Türkmənçay kəndində sülh danışıqları yenidən başlanmış və nəticədə Türkmənçay müqaviləsi imzalanmışdır.[8]
1828-ci il oktyabrın 6-da Aleksandr Qriboyedov həyat yoldaşı Nino Çavçavadze ilə birlikdə Tehrana gəldi.[5] Qriboyedov Xosrov Mirzə tərəfindən qarşılandı. 1829-cu ilin yanvarında Abbas Mirzə Qraf Paskeviçə yazdığı məktubda fevralda I Nikolayı dostluq ziyarətinə Sankt-Peterburqa getmək istədiyini bildirdi. Bu səfərdə Xosrov Mirzə atasına yoldaşlıq edəcəkdi. Abbas Mirzənin katibi Mirzə Saleh 7 fevralda Tiflisdə Paskeviçlə görüşmək üçün gəldi və Abbas Mirzənin gəlməsini gözləməyə başladı.[9] Lakin qısa müddətdən sonra kəndlilər Rus səfirliyinə hücum edib Qriboyedov və heyətinin çoxunu öldürdülər.[10]
Qriboyedovun ölüm xəbəri Təbriizə çatanda Abbas Mirzə müharibə ehtimalına qarşı Təbrizin müdafiəsini gücləndirməyi əmr etdi.[11][8] Xosrov Mirzənin Paskeviçlə uğurlu diplomatik danışıqlarını nəzərə alan Fətəli şah Abbas Mirzəyə tapşırdı ki, Sankt-Peterburqa İmperatordan üzrxahlıq üçün göndəriləcək heyətə Xosrov Mirzə başçılıq etsin.[11][8] Xosrov Mirzənin missiyası həm Qacar dövləti, həm də Rusiya üçün çox vacib idi. Buna görə hər iki tərəfin nüfuzlu şəxsləri missiyanın uğurla həyata keçirilməsinə çalışırdı.[12] Məsələn, Təbriizdə olmuş Denis Davıdov Çara Xosrov Mirzə[13] ilə görüşdə kömək göstərmək üçün Paskeviçlə əlaqə saxlamışdı.[13]
Hər iki tərəf müharibə istəmirdi. Qacar dövləti məğlubiyyət sonrası dağıntı içində idi, Rusiya ordusu isə Osmanlı sərhədi yaxınlığında düşərgə qurmuşdu. Sürətli və effektiv üzrxahlıq bu məsələni həll edə bilərdi və bu I Nikolayın da arzusuydu.[14] Beləliklə, 1829-cu ilin aprelində Çarın möhürlü qəbul məktubu Təbriizə çatdı.[15] Qısa müddət sonra Xosrov Mirzənin başçılığı ilə heyət hədiyyələrlə birlikdə Sankt-Peterburqa yola düşdü. Heyətdə Mirzə Məhəmməd xan Zənganə, Mirzə Mənsur Ənsəri Gərmrudi, Mirzə Saleh Şirazi, Hüseyn Əli bəy (Xosrov Mirzənin əmisi), Mirzə Tağı xan Fərhani (gələcək Əmir Kəbir), Mirzə Baba Əfşar, Fazil xan Qarusi, Məhəmməd Hüseyn xan, Xosrov Mirzənin fransız müəllimi Maqnayo de Borrea və fransız hərbi müşaviri Bartelmi Semino da vardı.[16]
Heyət mayın 9-da Araz çayını keçərək mayın 19-da Tiflisə çatdı və Paskeviçlə görüşdü. İyun ayının 4-də Tiflisdən ayrılıb iyulun 26-da Moskvaya gəldilər.[16] Tiflisdən Novqoroda gedərkən Paskeviçin göstərişi ilə üç tərcüməçi və Qraf P.P. Sukhtelen Xosrov Mirzəni izləyirdi.[2] Moskvada Xosrov Mirzə Qriboyedovun anası ilə görüşüb ona başsağlığı verdi. Moskva əhalisi onun bu hərəkətini heyranlıqla qarşıladı.[16] Onların qrupuna Böyük Kremlin Sarayında yer ayrıldı. Orada Bolşoy Teatrı, Moskva İmperial Universiteti kimi yerlərə baş çəkdi, alimlərlə və sadə insanlarla görüşdü.[2] Nikolay Yusupovla da görüşüb nahar etdi. Yusupov onun bıçaq və çəngəl istifadə edə bilməməsini mədəniyyətə yaraşmayan hal kimi qiymətləndirdi, amma yenə də Xosrov Mirzəni yeganə Qacar şahzadəsi kimi qiymətləndirərək onun Çarla görüşməyə layiq olduğunu bildirdi.[17]
Avqustun 11-də heyət Sankt-Peterburqa gəlib Tavrida sarayında yerləşdi.[16] Xosrov Mirzə Çarskoye selo, Peterhof və Qış sarayını ziyarət etdi. O, şahzadə və şahzadələrlə görüşüb çıxışlar etdi.[17]Avqustun 22-də rəsmi mərasimdə Fətəli şahın məktubunu Çar üçün oxudu.[16] Heyətə 12 müasir tipli top kimi müxtəlif hədiyyələr verildi. Xosrov Mirzə Çar ailəsinə 88,7 karatlıq böyük almaz, 20 nadir əlyazma, iki kaşmir xalça, Çariçaya incə boyunbağı, varis Aleksandra qılınc, böyük şahzadələrə isə zərgərlik əşyaları hədiyyə etdi.[18] Bu hədiyyələrin çoxu qabaqcadan hazır olmadığı üçün sonradan Sankt-Peterburqa göndərildi.[19] Xosrov Mirzənin zəkası və diplomatik bacarığı Çar sarayında böyük populyarlıq qazandı.[20] O, burada qaldığı müddətdə Qacarlardan alınan təzminat məbləğini azaltmağa nail oldu.[16] Xosrov Mirzə və heyəti fevralın 27-də Sankt-Peterburqu tərk edib martın 15-də Təbriizə qayıtdılar. Abbas Mirzə onları böyük coşqu ilə qarşıladı.[21]
Xosrov Mirzənin uğuru onu taxt-tac uğrunda ciddi bir namizədə çevirdi və həm atası, həm də babası onu qardaşı Məhəmməd Mirzəyə qarşı çıxarırdılar.[16] Əvvəllər iki qardaş arasında nəzərəçarpacaq rəqabət olmasa da, 1831-ci ildə Fətəli şah Xosrov Mirzəyə Kerman vilayətinin hakimliyini verdi.[16] Abbas Mirzə isə onu öz məsləhətçisi təyin etdi.[22] Nafisinin məlumatına görə, Məhəmməd Mirzə hakimiyyət uğrunda şansını itirəcəyindən ehtiyat edərək Xosrov Mirzəyə qarşı kin bəsləməyə başlamışdı.[22]
1833-cü ildə Abbas Mirzənin və 1834-cü ildə Fətəli şahın xəstələnməsi Məhəmməd Mirzəyə Xosrov Mirzəni və qardaşı Cahangir Mirzəni varislik hüququndan uzaqlaşdırmaq imkanı verdi. Məhəmməd Mirzənin əmri ilə hər iki qardaş Ərdəbildəki bir qalada həbs edildilər.[16][22] Yeni rus səfiri qraf İvan Simoniç Türkmənçay müqaviləsinin VII maddəsinin yerinə yetirilməsini təmin etmək istəyirdi, buna görə Məhəmməd Mirzənin taxta çıxmasını təsdiqlədi.[16] Taxta iddiası olmayan Xosrov Mirzə[23] Rusiya çarının onu həbsdən azad edəcəyinə ümid edirdi.[16] Lakin Fətəli şahın ölümündən və Məhəmməd şahın taxta çıxmasından sonra hər iki qardaş kor edildi.[16]
1835-ci ildə Qaim-Məqamın ölümündən və onun yerinə Hacı Mirzə Ağısinin gətirilməsindən sonra Xosrov Mirzə azad olundu və yeni baş vəzirin dəstəyi ilə dövlət xəzinəsinin rəhbəri vəzifəsinə təyin edildi.[24] Daha sonra o, Həmədan ətrafına köçürüldü.[16] Xosrov Mirzə Hərat mühasirəsi (1837–1838)ndə iştirak etmiş və müharibə itkilərini sənədləşdirmişdi.[2] O, 21 oktyabr 1875-ci ildə, 62 yaşında Həmədanda vəfat etdi.[16]
Bournoutianın qeyd etdiyinə görə:
“Rusiya səfəri zamanı [Xosrov Mirzə] tez-tez teatrları — həm rus, həm də fransız teatrlarını — ziyarət edirdi; o dövrlərdə bu teatrlar tamaşaçı ilə dolu olurdu və onlar sevimli qonaqlarını görmək üçün səbirsizliklə gözləyirdilər; onun xoş xasiyyəti hətta adi camaatın diqqətini çəkirdi; izdiham həmişə onun qaladığı evin qarşısında dayanırdı və o evdən çıxanda izdiham onun arxasınca qaçırdı.”[25]
Xosrov Mirzə 16 yaşında olanda müasirlərinin sözlərinə görə, “orta boyda, nazik bədənli, cazibədar gözləri və qeyri-adi xoş təbəssümü vardı; söhbətdə canlı və münasibətdə olduqca səmimi idi”.[2]
 |
 |
SEVGIM.AZ |  |
 |
|
