 |
 |
Sevgim.az |  |
 |
Dövlət gəliri — hökümətin öz fəaliyyətini təmin etmək, ictimai xidmətləri maliyyələşdirmək və ölkənin iqtisadi-sosial inkişafını dəstəkləmək məqsədilə əldə etdiyi maliyyə vəsaitləri. Dövlət gəlirləri müxtəlif mənbələrdən formalaşır və bunlar dövlət büdcəsinin əsas tərkib hissəsini təşkil edir. Dövlət gəlirlərinin əsas mənbəyi vergilərdir. Vergilər fiziki və hüquqi şəxslərdən məcburi şəkildə toplanan vəsaitlər olub, dövlətin maliyyə ehtiyaclarının qarşılanmasında ən vacib rol oynayır. Vergi gəlirləri gəlir vergisi, əlavə dəyər vergisi, əmlak vergisi, gömrük rüsumları və digər növlərdən ibarət olur. Vergilər vasitəsilə dövlət həm sosial ədaləti təmin etməyə, həm də iqtisadiyyatın tənzimlənməsinə yönəlik siyasət həyata keçirir.[1]
Bununla yanaşı, dövlət gəlirlərinə qeyri-vergi gəlirləri də daxildir. Bu gəlirlər dövlət mülkiyyətinin icarəsindən, dövlət müəssisələrinin mənfəətindən, cərimələrdən, rüsumlardan və xarici yardımlardan ibarət ola bilər. Məsələn, neft, qaz kimi təbii resursların istismarı nəticəsində əldə olunan gəlirlər bəzi ölkələr üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Eyni zamanda, dövlətin xarici donor təşkilatlarından aldığı yardım və kreditlər də qeyri-vergi gəlirlərinə aiddir. Dövlət gəlirlərinin toplanması və düzgün idarə olunması ölkənin iqtisadi sabitliyini təmin etməkdə mühüm rol oynayır. Toplanmış gəlirlər vasitəsilə dövlət təhsil, səhiyyə, müdafiə, infrastruktur və digər sahələrə investisiyalar edir. Eyni zamanda, dövlət sosial müdafiə sistemini maliyyələşdirərək əhalinin sosial rifahını yaxşılaşdırır. Dövlət gəlirlərinin az olması və ya qeyri-sabit gəlir mənbələri büdcə kəsirinin yaranmasına və bununla bağlı iqtisadi çətinliklərə səbəb ola bilər.[2]
Müxtəlif ölkələrdə dövlət gəlirlərinin strukturu fərqlidir. İnkişaf etmiş ölkələrdə vergilər dövlət gəlirlərinin əsas hissəsini təşkil edərkən, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə təbii ehtiyatlardan əldə olunan gəlirlər və xarici yardımlar daha çox yer tutur. Bu isə həmin ölkələrin iqtisadi modelindən, vergi siyasətindən və təbii ehtiyatların mövcudluğundan asılıdır.[3]
Ümumiyyətlə, dövlət gəlirləri iqtisadiyyatın idarə olunması, sosial siyasətin həyata keçirilməsi və ölkənin dayanıqlı inkişafı üçün vacib maliyyə resursudur. Bu gəlirlərin səmərəli toplanması və idarə edilməsi dövlətin fiskal siyasətinin əsas prioritetlərindən biridir.[1]
Dövlət gəlirləri anlayışı insan cəmiyyətlərinin inkişafı ilə yanaşı formalaşmışdır və tarixi çox qədim zamanlara gedib çıxır. İlk dövlətlər yaranan zaman onların əsas məqsədi cəmiyyətin təhlükəsizliyini təmin etmək, ictimai nizamı qorumaq və ümumi ehtiyacları ödəmək idi. Bunun üçün dövlətlər müxtəlif qaynaqlardan gəlir əldə etməyə başlamışlar ki, bu da dövlət gəlirlərinin ilkin forması olmuşdur.
Qədim dövrlərdə dövlət gəlirləri əsasən torpaqdan və kənd təsərrüfatından toplanan məhsul və resurslardan ibarət olurdu. Məsələn, Misir, Mesopotamiya və Şumer kimi qədim sivilizasiyalarda hökmdarlar kəndlilərdən məhsulun müəyyən hissəsini və ya başqa resursları vergi şəklində tələb edirdilər. Bu, həm vergi ödəmə, həm də dövlətin iqtisadi bazasının formalaşması baxımından ilkin addım sayılırdı.[4]
Qədim Yunanıstan və Roma imperiyasında dövlət gəlirləri daha sistemli və strukturlaşdırılmış şəkildə toplanmağa başlamışdır. Roma İmperiyasında vergilər rəsmi qaydada müəyyən edilmiş, müxtəlif vergi növləri tətbiq olunmuş və vergi yığımı dövlət aparatının funksiyalarından biri kimi formalaşmışdır. Habelə, Roma dövründə ticarət və əmlak üzərində vergilər geniş yayılmışdı. Bu dövrdə dövlət gəlirlərinin əsas məqsədi hərbi xərcləri, inzibati aparatın saxlanmasını və ictimai işləri maliyyələşdirmək idi.
Orta əsrlərdə feodal sistemin hökm sürdüyü zamanlarda dövlət gəlirləri və vergilər əsasən torpaq sahibləri və feodallar tərəfindən toplanırdı. Dövlətlər isə daha çox rüsumlar və vergilər vasitəsilə gəlir əldə edirdi. Bu dövrdə vergi sistemi müxtəlifliyinə və təbii resursların istismarına əsaslanırdı. Feodal dövrdə toplanan vergilər həmçinin kilsənin və monarxiyanın gücünü təmin etmək üçün istifadə olunurdu.[5] Yeni dövrdə, xüsusən XVI-XVII əsrlərdən başlayaraq dövlət gəlirlərinin toplanması və idarə olunması məsələləri inkişaf etmiş ölkələrdə daha da təkmilləşmişdir. Bu dövrdə milli dövlətlərin yaranması, iqtisadiyyatın inkişafı və ticarətin genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq vergi sistemləri daha kompleks və hüquqi əsaslara malik olmuşdur.[6] Məsələn, Avropa ölkələrində mərkəzləşmiş vergi sistemləri yaradılmış, vergi qanunları tərtib edilmiş və dövlət büdcəsinin formalaşması üçün zəruri maliyyə bazası qurulmuşdur.
Sənaye inqilabı ilə əlaqədar olaraq dövlətlərin iqtisadiyyatdakı rolu artmış və dövlət gəlirlərinin növləri də genişlənmişdir. İstehsal və ticarətin inkişafı ilə bağlı yeni vergi növləri (məsələn, gəlir vergisi, korporativ vergi) tətbiq olunmağa başlamış, eyni zamanda sosial rifahın maliyyələşdirilməsi üçün dövlət gəlirlərinə ehtiyac artmışdır.[7]
 |
 |
SEVGIM.AZ |  |
 |
|