 |
 |
Sevgim.az |  |
 |
İnsanlar üzərində eksperimentlər (ing. Human subject research, rus. Эксперименты над людьми) — insan fərdlərinin tədqiqat obyekti kimi iştirak etdiyi elmi araşdırmalar forması.[1] Bu cür tədqiqatlarda insanların davranışı, fizioloji reaksiyaları, psixoloji vəziyyətləri və sosial qarşılıqlı təsirləri müşahidə olunur, ölçülür və təhlil edilir. İnsan üzərində aparılan eksperimentlər biotibbi, psixoloji, sosioloji və digər sahələrdə elmi biliklərin inkişafında mühüm rol oynayır.[2]
Tədqiqatlarda iştirak edən insanlara adətən “tədqiqat subyekti” və ya “koordinator” (ing. participant) deyilir və bu şəxslərin hüquqlarının qorunması, təhlükəsizliyi və razılıqlarının alınması fundamental etik prinsiplərə əsaslanır.[3]
İnsan üzərində eksperimentlərin aşağıdakı xüsusiyyətləri olur:[4]
İnsan üzərində aparılan eksperimentlər tarix boyu həm elmi nailiyyətlərə səbəb olmuş, həm də ciddi etik pozuntularla yadda qalmışdır. Xüsusilə, Nasist Almaniyası[5] dövründə aparılan qeyri-insani tibbi eksperimentlər və XX əsrin ortalarındakı Taskiqidə sifilisin tədqiqatı kimi hadisələr beynəlxalq ictimaiyyətdə narahatlıq yaratmış və nəticədə Nürnberq Kodeksi və Helsinki Bəyannaməsi kimi mühüm etik sənədlər qəbul edilmişdir. İnsan üzərində aparılan tədqiqatlar mütləq elmi əhəmiyyət daşımalı, risklər minimal səviyyədə olmalı və iştirakçılara lazımi məlumat verilməlidir. Risk-fayda nisbəti nəzərə alınaraq eksperimentin məqsədəuyğunluğu qiymətləndirilir.[6]
İnsanlar üzərində aparılan eksperimentlər ciddi etik prinsiplərlə tənzimlənir. Bu prinsiplərin məqsədi iştirakçıların hüquqlarını, təhlükəsizliyini və rifahını qorumaqdır. Əsas etik sənədlər arasında Nürnberq Kodeksi, Helsinki Bəyannaməsi və Belmont Hesabatı yer alır. Bu sənədlərdə könüllü razılıq, məlumatlandırılmış seçim və risk-fayda dəyərləndirməsi əsas yer tutur. Tədqiqatçılar iştirakçılara eksperimentin məqsədi, proseduru, mümkün riskləri və hüquqları barədə məlumat verməlidirlər. Məlumatlandırılmış razılıq yalnız məlumatlı və könüllü şəkildə verildikdə etibarlı hesab olunur.[7] Etik komitələrin (məsələn, İREK – İnsanlar üzərində tədqiqatların etik komitəsi) razılığı olmadan eksperiment aparılması qadağandır. Etik prinsiplər həmçinin məxfi məlumatların qorunmasını və şəxsi identifikasiya edilə bilən məlumatların yayılmamasını tələb edir. Tədqiqatçılar iştirakçıları istədikləri vaxt eksperimentdən imtina etmək hüququ ilə təmin etməlidirlər. Etik normalara əməl edilməməsi hüquqi və peşəkar məsuliyyətə səbəb ola bilər.[8]
İnsanlar üzərində eksperimentlərin aparılması zamanla müxtəlif etik narahatlıqlara səbəb olmuşdur.[9] Bu narahatlıqların mərkəzində insan ləyaqəti, bədən toxunulmazlığı və informasiya azadlığı durur. Zorla və ya aldatma yolu ilə cəlb edilən iştirakçılarla aparılan tədqiqatlar etik qaydalara ziddir. Uşaqlar, yaşlılar, xəstələr və psixoloji pozuntuları olan şəxslər kimi həssas qruplar üçün xüsusi qoruma tədbirləri görülməlidir.[10] Eksperiment zamanı subyektə hər hansı zərər yetirilməsi və ya onun mənəvi rifahına xələl gəlməsi yolverilməzdir. Razılığın alınmaması və ya yalan məlumat vermək etik pozuntu hesab olunur. Etik narahatlıqlar elmi tədqiqatın ictimai etibarını azalda bilər.[11] Tədqiqatçı ilə subyekt arasında güc balansı pozulduqda istismar ehtimalı artır. Maddi kompensasiya təklifi də subyektin qərarına təsir etdiyindən etik baxımdan diqqətlə qiymətləndirilməlidir. Bu səbəbdən bütün tədqiqatlar etik ekspertiza və ictimai nəzarətə açıq olmalıdır.[12]
Klinik tədqiqatlar — yeni dərmanların, vaksinlərin və müalicə üsullarının insanlar üzərində sınanması üçün aparılan tədqiqatlardır.[13][14] Bu tədqiqatlar adətən bir neçə mərhələdə həyata keçirilir:[15] əvvəlcə təhlükəsizlik, sonra effektivlik, daha sonra isə geniş yayılmış təsirləri öyrənilir. Klinik sınaqlarda iştirak könüllü xarakter daşıyır və iştirakçılar məlumatlandırılmış razılıq verməlidirlər. Bütün klinik tədqiqatlar əvvəlcədən etik komitə tərəfindən təsdiqlənməlidir. Tədqiqat zamanı ortaya çıxan mənfi təsirlər dərhal qiymətləndirilməli və lazımi müdaxilələr edilməlidir.[16] Tədqiqatçıların maraqları ilə iştirakçının rifahı arasında konflikt yaranmamalıdır. Klinik tədqiqatların nəticələri şəffaf şəkildə dərc olunmalıdır. Ənənəvi olaraq, klinik tədqiqatlar tibbi innovasiyaların inkişafında əvəzsiz rol oynayır.[17] Bununla belə, sınaqların etik qaydalara uyğun aparılmaması ciddi tənqidlərə səbəb ola bilər. Xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə bu tip tədqiqatlarda istismarın qarşısını almaq üçün beynəlxalq nəzarət mexanizmləri vacibdir.[18][19]
Psixologiya və sosiologiya sahəsində aparılan tədqiqatlar tez-tez insan davranışını,[20] düşüncələrini və sosial münasibətləri öyrənmək üçün subyektlərdən istifadə edir. Bu tədqiqatlar eksperimentlər, sorğular, müşahidələr və müsahibələr vasitəsilə həyata keçirilir. Tədqiqat zamanı şəxsi məlumatların məxfiliyi və iştirakçıların razılığı əsas şərtlərdir. Klassik nümunələr arasında Milgram itaət eksperimentləri və Stenford həbsxana eksperimenti göstərilə bilər. Bəzi hallarda bu tədqiqatlar iştirakçılarda stres və narahatlıq yaratdığı üçün etik baxımdan tənqid olunmuşdur.[21] Psixoloji eksperimentlərdə debrifinq (yəni tədqiqatın məqsədinin izah edilməsi) əhəmiyyətlidir. Sosioloji tədqiqatlarda isə sosial identifikasiya, diskriminasiya və gender fərqləri kimi həssas mövzulara diqqət yetirilir. Azlıq qrupları və sosial baxımdan həssas iştirakçılar üçün xüsusi qorunma tədbirləri tətbiq edilməlidir. Əks halda, tədqiqat sosial ədalətsizliklərin dərinləşməsinə səbəb ola bilər. Bu səbəbdən sosial elmlərdə etik prinsiplər hər bir mərhələdə nəzərə alınmalıdır.[22]
Etik olmayan insan üzərində eksperimentlər tarixdə çoxsaylı nümunələrlə tanınır. Bu eksperimentlərdə iştirakçılara məlumat verilmədən və razılıq alınmadan riskli prosedurlar tətbiq olunmuşdur.[23] Taskiqidə sifilisin tədqiqatında afroamerikalı kişilərə diaqnoz qoyulmasına baxmayaraq, müalicə edilməmişdir. Nasist həkimlər tərəfindən aparılan təcrübələrdə isə məhbuslar üzərində işgəncəyə bərabər tibbi eksperimentlər edilmişdir.[24] Bu cür eksperimentlər insan hüquqlarının pozulmasına səbəb olmuş və beynəlxalq ictimaiyyətdə qəzəb doğurmuşdur. Etik olmayan eksperimentlər bəzən "elmi maraqlar naminə" əsaslandırılsa da, bu yanaşma müasir etik standartlarla uyğun gəlmir. Uşaqlar, psixi xəstələr və azlıq qrupları bu cür tədqiqatlarda xüsusilə istismara məruz qalmışdır.[25] Etik pozuntular nəticəsində bəzi hallarda subyektlər vəfat edib və ya ömürlük sağlamlıq problemləri ilə üzləşmişlər. Bu səbəbdən etik olmayan eksperimentlər həm hüquqi, həm də əxlaqi baxımdan qınanılır. Tarixi dərslər bu sahədə etik nəzarətin vacibliyini göstərmişdir.[26]
 |
 |
SEVGIM.AZ |  |
 |
|
