Behram Mirze Albomu - Wikipedia - Sevgim.az

Bəhram Mirzə Səfəvi — XVI əsrdə yaşamış Səfəvi şahzadəsi, vilayət hakimi və hərbi sərkərdədir. O, Səfəvi dövlətinin banisi Şah İsmayılın ən kiçik oğlu idi. Siyasi və hərbi karyerası boyunca Herat^[1][2][3] (1530–1533), Gilan (1536/37)^[4] və Həmədan^[2][5] (1546–1549) vilayətlərinin hakimi kimi fəaliyyət göstərmiş, Osmanlılarla müharibələrdə iştirak etmiş və qardaşı Əlqas Mirzənin üsyanının yatırılmasında mühüm rol oynamışdır.^[2][6]

Bəhram Mirzə həm də dövrünün tanınmış sənətkarı idi. Xəttatlıq, rəssamlıq, şeir və musiqi sahələrində istedad sahibi olan şahzadə, Şah Təhmasibin saray mühitindəki məşhur sənətkarlarla da sıx əməkdaşlıq edirdi. Bəhram Mirzənin baş xəttatı məşhur rəssam Kamaləddin Behzadın bacısı oğlu Rüstəm Əli Xorasanidir.^[6] Onun inşa etdirdiyi bir bağ köşkü Səfəvi saray rəssamları olan Ağa Mirək və Mir Musəvvirin figurativ divar rəsmləri ilə bəzədilmişdi.^[6]

1543–1545-ci illər arasında Bəhram Mirzənin təşəbbüsü ilə Dost Məhəmməd Hərəvi onun şəxsi sənət kolleksiyasını albom şəklində bir araya gətirmişdir.^[8] "Bəhram Mirzə albomu" adı ilə tanınan bu külliyat hazırda İstanbulda Topqapı Sarayında saxlanılır və Səfəvi dövründə formalaşan sənət üslubunun inkişafına güclü təsir göstərmişdir.^[9] Albomda Kamaləddin Behzad, Əhməd Musa, Əbdülhəyy, Cəfər Təbrizi, Sultan Əli Məşhədi, Şah Mahmud Nişapuri və Ənisi kimi dövrünün məşhur sənətkarlarının əsərləri toplanmışdır.^[8]

TSK H.2154 inventar nömrəsi ilə qeydiyyata alınmış bu məşhur albüm 32,3 x 20,1 sm ölçülərindədir.^[10] Albomun istinsahı hicri 951 (miladi 1544–1545) tarixində Təbrizdə, Şah Təhmasibin sifarişi ilə həyata keçirilmişdir. Nəstəliq xətti ilə yazılmış və 148 miniatürlü səhifədən ibarət olan bu albüm, XVI əsrə aid orijinal sənət nümunələrindən biri hesab olunur. Əsər Elxani və Cəlairi dövrlərinə aid, aralarında məşhur sənətkar Əhməd Musa da olmaqla bir sıra rəssamların adlarını ehtiva edir.^[11] Albom həmçinin Miracnamə səhnələrini və Orta Asiya üslubuna məxsus sənət xüsusiyyətlərini əks etdirməsi baxımından olduqca dəyərlidir. Albomun ön sözünü məşhur nəqqaş və sənət təşkilatçısı Dost Məhəmməd tərtib etmişdir. Buradan öyrənirik ki, Şah Təhmasib öz qardaşı Bəhram Mirzə üçün xüsusi bir albüm hazırlanmasını əmr etmiş və onu Teymuri dövrünün məşhur sənət himayədarı Baysunqur Mirzə ilə müqayisə etmişdir.^[12]H. 951 tarixli albümün müqəddiməsində Dost Məhəmməd belə qeyd edir:

"Sənətini atasından öyrənmiş Ustad Əhməd Musa ilə birlikdə vəsiyyətin surəti vəhyə çevrildi; bu gün tətbiq edilən rəsmetmə tərzi onun ixtirasıdır."

Babur dövrü miniatür sənətinə də təsir göstərmiş bu albümün ön sözü həm İran, həm də Hindistanda sonralar hazırlanmış albümlərə güclü təsir etmişdir. Topqapı Sarayı Kataloqunun H.2154/1b səhifəsində Şah Təhmasibin şəxsən imzaladığı və qardaşı Bəhram Mirzəyə hədiyyə etdiyi bir miniatür yer alır.^[13][14] Bu təsvirdə saray əyanlarının əyləncəsi əks etdirilir; fiqurların adları səhifənin yuxarı hissəsində qeyd olunmuşdur. Səhifənin kənarlarındakı bəzəklər isə təxşir (sərgi-sənətkarlıq) sənəti baxımından önəmli nümunələr hesab olunur. Səhifənin alt hissəsində "Bəhram Mirzənin qardaşı üçün hazırlanmışdır" ifadəsi yer almaqdadır. Bu miniatür geyim modelləşdirməsi baxımından xüsusi dəyərə malikdir. Albomdakı digər təsvirlərdə fiqurlar zərif və nisbətli proporsiyalarla işlənmiş olsa da, məhz bu miniatürdə onların daha fərqli bir tərzdə təsvir edildiyi müşahidə olunur.^[15]

TSK H.2154/121b nömrəli səhifənin kənarlarında da albümün ümumi üslubuna uyğun olaraq zərəfşan (qızıl işləmə) texnikası tətbiq edilmişdir. Qəhvəyi fon üzərində bir qadın və bir kişi fiquru təsvir olunmuşdur. Fiqurların üstündəki qara zəmində yer alan zərli yazılı sahədə "Üstad Dostun gözəl işlərindəndir" ifadəsi qeyd olunmuşdur. Xüsusilə qadın fiqurunun baş geyimi diqqətçəkicidir. TSK H.2154/138b nömrəli miniatürdə sağ tərəfdə yerləşən fiqurun – Bəhram Mirzənin – qonağını qarşılaması təsvir olunmuşdur.^[16]

•  
  Sitar çalan Bəhram Mirzə rəsmi, 1540-cı il
•  
•  
  H.2154 fol.85a nömrəli səhifədə yerləşən miniatür, 1540
•  
  Bəhram Mirzə və Şahzadə Sultanum xanımın mümkün təsviri, 1531
•  
  Bəhram Mirzə albomuna daxil olan rəsm əsəri, Təbriz, 1544-45
•  
  H. 2154, fol. 2a nömrəli səhifədə yerləşən miniatür, 1545
•  

• Mahdavi, Maleeha; Mayani, Yadullah Gholami. بهرام میرزای صفوی // The Great Islamic Encyclopaedia [Bahram Mirza Safavi] (fars). 2019.
• Weis, Friederike. "How the Persian Qalam Caused the Chinese Brush to Break: The Bahram Mirza Album Revisited". Muqarnas Online. 37 (1). 2020: 63–109. doi:10.1163/22118993-00371P04.
• Soudavar, Abolala. Art of the Persian Courts: Selections from the Art and History Trust Collection. New York: Rizzoli. 1992. səh. 154. ISBN 978-0847816606.
• Savory, Roger. Iran Under the Safavids. Tehran: Cambridge University Press. 1980. səh. 64.
• Çağman, Filiz. Topkapı Sarayı Müzesi İslâm Minyatürleri. 1979. səh. 43.
• İnal, Güner. Türk Minyatür Sanatı (Başlangıcından Osmanlılara Kadar). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi. 1976. səh. 73.
• Roxburgh, David J. The Persian Album 1400-1600: From Dispersal to Collection. London: Yale University Press. 2005. səh. 182.
• Welch, Stuart Cary. Persian Painting: Five Royal Safavid Manuscripts of the Sixteenth Century. New York: George Braziller. 1976. səh. 18.
• Mitchell, Colin P., Bahrām Mīrzā, 2012
• Rumlu, Həsən bəy. Əhsənüt-təvarix (az.). Bakı: Uzanlar. 2017. ISBN 978-605-030-641-5.
• Floor, Willem. Titles and Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration, by Mirza Naqi Nasiri. Mage Publishers. 2008. ISBN 978-1933823232.
• Soucek, P. Bahrām Mīrzā. 3. 523–524.
• Subaşı Adıbelli, Tuba. "Topkapı Sarayı Kütüphanesi'ne Kayıtlı H.2154 No'lu Behrâm Mirza Albümü'nün Tekstil Tasarım Özellikleri Açısından İncelenmesi". Millî Saraylar (26). 2024: 39–57.