 |
 |
Sevgim.az |  |
 |
Meta-analiz — ortaq tədqiqat sualını araşdıran bir neçə müstəqil tədqiqatın kəmiyyət məlumatlarının sintez metodudur. Bu metodun əsas hissəsi bütün tədqiqatlar üzrə birgə effekt ölçüsünün (effect size) hesablanmasını əhatə edir. Bu statistik yanaşma fərqli tədqiqatlardan effekt ölçüləri və dispersiya göstəricilərinin çıxarılmasını tələb edir. Effekt ölçülərinin birləşdirilməsi statistik gücü artırır və ayrı-ayrı tədqiqatlarda rast gəlinən qeyri-müəyyənlikləri və ya uyğunsuzluqları aradan qaldıra bilər. Meta-analizlər tədqiqat qrantlarının təsdiqlənməsi, müalicə təlimatlarının formalaşdırılması və səhiyyə siyasətinə təsir baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bundan əlavə, onlar gələcək tədqiqatları istiqamətləndirmək üçün mövcud araşdırmaların ümumiləşdirilməsində mühüm rol oynayır və bu səbəbdən metabilik elmdə (metascience) əsas metodologiya kimi möhkəmlənmişdir. Meta-analizlər çox vaxt, lakin həmişə olmasa da, sistematik icmalların əsas komponentlərindən biri olur.
“Meta-analiz” termini 1976-cı ildə statistik Cin Qlass tərəfindən irəli sürülmüşdür.[1][2] O, “Meta-analiz analizlərin analizidir” ifadəsi ilə bu anlayışı izah etmişdir.[3] Glass-ın məqsədi əlaqələrin və təsirlərin ümumiləşdirilmiş ölçülərini təsvir etmək idi.[4][5] Glass müasir meta-analizin banisi kimi tanınsa da, 1904-cü ildə statistik Karl Pirsanın Britaniya Tibb Jurnalında nəşr etdirdiyi və bir neçə tif vaksinasiya tədqiqatının nəticələrini birləşdirən məqaləsi meta-analitik yanaşmadan istifadə olunan ilk nümunə kimi qəbul edilir.[6][7] İş qabiliyyətinin test edilməsi,[8][9] və kənd təsərrüfatı sahəsində də erkən meta-analiz nümunələrinə rast gəlinir.[10]
İlk nümunəvi meta-analiz 1978-ci ildə Meri Li Smit və Cin Qlass tərəfindən psixoterapiya nəticələrinin effektivliyi haqqında nəşr olunmuşdur.[2][11] Bu məqalənin dərcindən sonra meta-analizin sübutların sintezi aləti kimi faydalılığı və etibarlılığına dair bəzi tənqidlər meydana çıxmışdır. Məsələn, Hans Eysenck 1978-ci ildə Meri Li Smit və Cin Qlassın işinə cavab olaraq meta-analizi “meqa-mənasızlıq məşqi” (mega-silliness) adlandırmışdır.[12][13] Daha sonra Eysenck bu metodu “statistik alkimya” (statistical alchemy) olaraq qiymətləndirmişdir.[14] Bu tənqidlərə baxmayaraq, meta-analiz metodundan istifadə müasir dövrdə geniş yayılmışdır. 1991-ci ilə qədər 334 meta-analiz nəşr olunmuşdusa,[13] bu rəqəm 2014-cü ilə qədər 9,135-ə çatmışdır.[1][15]
Meta-analiz sahəsi 1970-ci illərdən bəri genişlənmiş və psixologiya, tibb və ekologiya da daxil olmaqla bir çox elmi sahələri əhatə etmişdir.[1] Son illərdə sübutların sintezi ilə məşğul olan elmi icmaların yaranması bu sahədə metodların, ideyaların və proqram təminatlarının müxtəlif sahələr üzrə paylaşılmasına təkan vermişdir.[16][17][18]
Meta-analizin ən vacib mərhələlərindən biri məlumatların toplanmasıdır.[19] Effektiv verilənlər bazası axtarışı üçün uyğun açar sözlərin və axtarış məhdudiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi zəruridir.[20]Bulin operatorları və axtarış məhdudiyyətlərinin tətbiqi ədəbiyyat axtarışına kömək edə bilər. Mövcud olan bir neçə verilənlər bazası mövcuddur (məsələn, PubMed, Embase, PsychInfo), lakin tədqiqat sahəsinə uyğun olanları seçmək tədqiqatçının öhdəsinə düşür.[21][22] Bir çox alimlər bir neçə verilənlər bazasında eyni açar sözlərlə təkrar axtarış apararaq müxtəlif mənbələri əhatə etməyə çalışırlar.[23] Seçilmiş məqalələrin istinad siyahılarında da uyğun tədqiqatların tapılması üçün “qartopu üsulu” (ing. snowballing) tətbiq oluna bilər.[24]
İlkin axtarış nəticəsində çoxsaylı işlər əldə oluna bilər. Bu zaman əksər hallarda məqalənin xülasəsi və ya başlığı onun əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş meyarlara uyğun gəlmədiyini göstərir və bu cür məqalələr siyahıdan çıxarılır.[24][25] Lakin əgər məqalə uyğun ola bilərsə (və ya bu barədə şübhə varsa), tam məqalə daha ətraflı yoxlanmaq üçün saxlanıla bilər. Uyğun hesab olunan məqalələrin istinad siyahıları da əlavə məqalələr üçün araşdırıla bilər.[26]
Axtarış nəticələri PRISMA axın diaqramında (ing. PRISMA flow diagram) qeyd olunmalıdır.[27] Bu diaqram axtarış prosesinin bütün mərhələlərində əldə olunan və çıxarılan məqalələrin sayını və səbəblərini göstərir.[28] İstifadə olunan açar sözlər, .[29] axtarış strategiyası və tarix aralığı dəqiq göstərilməlidir ki, digər tədqiqatçılar eyni axtarışı təkrar edə bilsinlər.[30][31]
Məlumat toplama forması uyğun məqalələrdən məlumatların standartlaşdırılmış şəkildə toplanmasını təmin edir. Əgər meta-analiz korrelyasiya məlumatları üzərində aparılırsa, adətən təsir ölçüsü kimi Pirson r statistikası toplanır.[32][33] Tədqiqatlarda tez-tez qismən korrelyasiyalar bildirilir,[34] lakin bu göstəricilər sıfırıncı dərəcəli korrelyasiyalarla müqayisədə əlaqəni şişirdə bilər və tədqiqatlar arasında çıxarılan dəyişənlər fərqli ola bilər. Buna görə bir çox meta-analizlər qismən korrelyasiyaları analizin xaricində saxlayır. Əgər korrelyasiya əmsalı birbaşa təqdim olunmayıbsa, son çarə olaraq qrafik rəqəmləşdiricilərdən istifadə etməklə diaqramlardan məlumat çıxarıla bilər.[35]
Tədqiqatın moderator dəyişənləri (məsələn, iştirakçıların orta yaşı) və tədqiqatın keyfiyyətini qiymətləndirən göstəricilər də toplanmalıdır.[36] Müşahidə tədqiqatlarında keyfiyyət və qərəz riskini qiymətləndirmək üçün 80-dən çox müxtəlif vasitə mövcuddur.[36][37][38] Bu alətlər dəyişənlərin necə ölçüldüyünü, iştirakçıların seçilməsinin uyğunluğunu və qarışdırıcı amillərin nə dərəcədə nəzarətdə saxlandığını qiymətləndirir. Korrelyasiyalı tədqiqatlar üçün əlavə keyfiyyət göstəricilərinə nümunə sayı, psixometrik göstəricilər və metodların necə qeyd edildiyi daxildir.[39]
Son nəzərə alınmalı məsələ isə boz ədəbiyyatın (ing. gray literature) meta-analizə daxil edilməsidir.[40] Boz ədəbiyyat formal şəkildə dərc olunmamış tədqiqatlardır. Bunlara konfrans tezisləri, dissertasiyalar və preprintlər daxildir.[41] Bu tip materialların daxil edilməsi nəşr qərəzinin (ing. publication bias) qarşısını alsa da, metodoloji keyfiyyət adətən aşağı olur.[42] Konfrans materialları boz ədəbiyyatın ən çox istifadə olunan mənbələrindən biridir və tez-tez zəif şəkildə qeyd olunur. Bundan əlavə, daha sonra jurnal məqaləsi kimi nəşr olunan versiyalarla müqayisədə fərqliliklər müşahidə olunur və bu fərqlər bəzən 20%-ə qədər çatır.[43][44]
 |
 |
SEVGIM.AZ |  |
 |
|