 |
 |
Sevgim.az |  |
 |
Miyaz (q.yun. μυῖα sözündən götürülmüş, «ağcaqanad» mənasını verir) — insan orqanizminin və heyvanların (o cümlədən ev və təsərrüfat heyvanlarının) toxuma və boşluqlarında milçək sürfələrinin yaratdığı entomozlar qrupundan olan parazitar xəstəlikdir. Nozologiyada unudulmuş xəstəliklər qrupuna aid edilir.[3]
| Miyazlar | |
|---|---|
 | |
| XBT-10-KM | B87.9, B87, B87.1, B87.2, B87.0, B87.8, B87.3, B87.4 |
| XBT-9-KM | 134.0[1][2] |
| DiseasesDB | 29588 |
| MeSH | D009198 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
«Miyaz» termini 1840-cı ildə din xadimi Frederik Uilyam Houp tərəfindən digər həşəratların sürfələrinin törətdiyi xəstəlikləri, Diptera sürfələrinin yaratdığı xəstəliklərdən fərqləndirmək üçün irəli sürülmüşdür (adlandırmaq üçün "skolesiaz" terminindən istifadə edilmişdir).[4] Ambroise Pare, II Fransisk, II Henri (Fransa kralı) sürfələrin açıq yaralarda özlərinə yer etdiklərini qeyd etmişdirlər.[5]
Çibinlər, əsasən də, at çibinləri (böyələk) yumurtalarını və sürfələrini insan bədəninə qoyurlar. Sürfələr insana torpaq, ağcaqanadlar, paltar vasitəsilə də yoluxa bilir.[6] Udulmuş milçək yumurtaları qana sorulur və bütün bədənə yayılır. Ən çox yayıldığı orqanlar beyin, ürək və bağırsaqdır. Bağırsaqlarda həmin süfrələr bağırsaq miyozuna səbəb olurlar.[7]
Miyazlar təsadüfi, fakultativ və məcburi olmaqla 3 yerə bölünürlər. Parazitlik etdiyi yerə görə isə toxuma və boşluq miyazlarına bölünürlər.[8]
Təsadüfi miyaz çürük maddələrdə əmələ gələn çibin sürfələri tərəfindən törədilir. Bu zaman onlar insan bədəninə təsadüfən daxil olurlar.[9] Milçəklər yemək, parça və ya başqa hər hansı bir səth üzərinə yumurta qoyurlar.[10] Yumurtadan çıxan sürfələr qida vasitəsilə orqanizmə daxil olurlar. Sürfələr alt paltarlarına, oradan da uretraya doğru hərəkət edirlər. Nəticədə isə insanda təsadüfi boşluq miyazı (bağırsaq və sidik-cinsiyyət orqanları) inkişaf edir.
Qida ilə udulmuş sürfələr aşağı turşuluqlu və aerofagiya şəraitli insan bağırsağında inkişaf edirlər.[11] Lakin, onlar bir neçə gündən sonra məhv ola da bilirlər. Bu zaman məhv olmuş sürfələr qusma və ya nəcis yolu ilə orqanizimdən xaric olurlar. Bağırsaq miyozuna səbəb olan əsas milçəklər otaq milçəyi (Musca domestica), ev milçəyi (Muscina stabulans), kiçik ev milçəyi (Fannia canicularis), mavi uçurum (Calliphora vicina), yaşıl milçək (Lucilia sericata), cheeseophila ailəsi (Pasephila milçəyi), pendir fəsiləsinin sürfələridir.[12][13]
Şiddətli bağırsaq miyozuna əsasən pendir milçəyi və meyvə milçəklərinin sürfələri səbəb olur.[12][14]
Bağırsaq miyazı xəstəliyi kəskin xəstəlik hesab edilir.[15] Dərmanlar insanın sağlamlığı üçün vacib olsa da, düzgün gigiyena da tələb olunur.[16] Yoluxma halları mütəmadi olaraq təkrarlandığına görə uzanmüddətli müalicə tələb olunur. ABŞ-da bu infeksiyaya ən çox Tubifera tenax cinsinin milçəkləri səbəb olur. Bağırsağın selikli qişasının sürfələrinin invaziyası Sarcophaga cinsinin milçəkləri tərəfindən yoluxma ilə də inkişaf edə bilər.[17]
Yoluxma zamanı bağırsağın selikli qişasının qıcıqlanması və iltihabı müşahidə olunur. Qarın və çanaq nahiyəsində ağrılar, tenesmus, ishal və çəki itirilməsi özünü göstərir. Qusma zamanı sürfələr bədəndən xaric olunur. Nəcisdə sürfələrin tapılması da diaqnozun qoyulmağında əhəmiyyətli rol oynayır.Yetkin sürfələrin uzunluğu 1-1,5 sm və ya daha çox olur.
Müalicə antinematod preparatlarının təyini (mebendazol və s.) vasitəsilə həyata keçirilir.
Yuxarıda da qeyd edildiyi kimi sidik və cinsiyyət miyazı milçək sürfələrinin alt paltarlarından sidik kanalına keçməsi nəticəsində əmələ gəlir.[18]
Sidik miyazına Fannia canicularis, Musca domestica və s. səbəb ola bilər. Sidik kanalında sürfələrin parazitliyi ağrılara, bəzi hallarda isə qeyri ixtiyari sidik ifrazına səbəb olur. Əsas müalicə üsulu sürfələri çıxarmaq üçün uretranın yuyulmasıdır.[19]
Miyazların təsirə məruz qalan orqan və ya toxumalardan asılı olaraq dəri, sidik-cinsiyyət (sidik), bağırsaq, burun, otomioz (qulaq miyazı), oftalmomioz (göz miyazı) kimi növləri ayırd edilir.
Oftalmomioz gadflies və Vohlfahrt milçəklərinin sürfələrinin yaratdığı ağır bir göz xəstəliyidir. Konyunktivanın qalınlığı boyu yerləşən sürfələr xroniki konyuktivitin inkişafına səbəb olur. Sürfələr limbus vasitəsilə ön kameraya, oradan şüşəyəbənzər cismə nüfuz edir və ağır iridosiklitə səbəb olur. Proses gözün itirilməsi ilə başa çatır.[20]
Vohlfahrtiosis - yaralarda, maserasiya olunmuş dəridə və ya selikli qişalarda inkişaf edən Vohlfahrt milçəyinin sürfələri tərəfindən törədilən heyvanların və insanların invaziv xəstəliyidir. Vohlfahrt milçəyi (Wohlfahrtia magnifica) mülayim və isti iqlimlərdə yayılmışdır. Milçəyin gövdəsi açıq boz rəngdədir və uzunluğu 9-13 mm qədər olur. Yetkin milçəklər tarlalarda yaşayır və bitki nektarı ilə qidalanırlar. Dişi milçəklər 120-dən 150-yə qədər olan sürfələrini açıq boşluqlarda (burun, gözlər, qulaqlar), heyvanların bədənindəki yara və xoralarda, bəzən isə insanların üzərində (açıq havada yuxu zamanı) çıxarırlar. Sürfələr insanın qulaqlarında, burnunda, frontal sinuslarında, gözlərində yaşayırlar. Sürfələr toxumalara sürətlə nüfuz edir, ifraz etdikləri fermentlərin köməyi ilə sümüyün məhvinə səbəb olurlar. Sürfələr şiddətli ağrılar, toxuma nekrozu və qanqrena kimi prosesləri əmələ gətirirlər. 5-7 gün keçdikdən sonra sürfələr torpağa düşür və pupalaşırlar. 11-23 gündən sonra torpaqdakı pupa yetkin həşərata çevrilir. Sürfələrin toxumalarda əmələ gətirdiyi keçidlər yalnız ağrıya səbəb olmur, eyni zamanda həmin zədələnmiş sahələr şişir və irinləyirlər. Bu isə, öz növbəsində, toxumaların qismən ölməsinə və burun qanaxmasına səbəb olur. Miyazis çox ağrılı bir xəstəlikdir və əsasən ölümlə nəticələnir. Sürfələrin bədəndən xaric edlməsindən sonra bu proseslər sona çatır. Bir dəfəyə Vohlfahrt milçəyi 120-160 arası sürfə qoya bilir. Sürfələrin hər birinin uzunluğu 1 mm-ə qədər olur. Dişilər 8 gündən 29 günə qədər sağ qala bilirlər.
Qastrofiloz (qastrofiloz) - Larva migransın bir növüdür. Onun törədicisi atların mədə və bağırsaqlarında parazitlik edən ovodun (Gastrophilus equi) sürfələridir. Mədə ovodu sürfələri gündə 7-8 sm-dən 30 sm uzunluğa qədər bir keçid edərək dərinin epidermisində hərəkət edir.
Gasterophilidae sürfələri məməlilərin, o cümlədən insanların dərisi altında yaşayır. Mərkəzi və Cənubi Amerikada insan dərisinə parazitlik edən ovod yaşayır ki, o, yumurtalarını məskitolara (ağcaqanadlara) qoyur. Ağcaqanad insan bədəninə qonduqda sürfələri dəri üzərinə yerləşdirir. Qan axını vasitəsilə həmin sürfələr bütün bədəni gəzə və hətta qan-beyin dövranı vasitəsilə beyinə nüfuz edə bilirlər. Daha sonra onlar beynin həyati sahələrinə təsir edərək ölümə səbəb olurlar.
Hipodermatoz - insanlara atlar və ya iribuynuzlu heyvanlar (Hypoderma bovis, Hypoderma lineatum) tərəfindən yoluxur. Xəstəlik gəzən sürfə sindromu, yəni insan dərisində patogenlərin parazitliyi ilə xarakterizə olunur. Sürfələr dərialtı toxumada və sürətlə hərəkət edirlər (12 saat ərzində təxminən 12 sm-ə qədər). Bədənin və başın yuxarı hissəsində şişkinlik və ağrı ilə müşayiət olunan bərkimə gözə çarpır. Bir neçə gündən sonra həmin şişlik yox olur, sürfələrin hərəkəti zamanı isə yenidən görünür.
Pendir milçəyinin sürfələri (Piophila casei) bu parazitə yoluxmuş məhsullarla birlikdə bağırsaqlara daxil olur, burada sürfələr uzun müddət həyat qabiliyyətini saxlayır və bağırsaq divarında xoralar əmələ gətirir. Simptomları tifanın simptomları ilə bənzərdir.
Dermatobiaz - yeridilmiş patogenin ətrafında dəridə abses düyününün əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunan, gadfly (Dermatobia hominis) sürfələri tərəfindən törədilən Cənubi Amerika tropik miyozudur. Dermatobiaz şişəbənzər iltihab və səthində fistulöz açılışlarla dərialtı abseslərlə xarakterizə olunur.
Kordilobioz (m. africana; sin. African myiasis) - dylobia anthropophaga milçək sürfəsi tərəfindən törədilən və yeridilmiş patogenin ətrafında dəridə absessiya düyününün əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunan tropik miyazdır. Uşaqlarda tez-tez furunkula bənzər düyünlərin və xoraların əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Bəzi növ ət yeyən milçəklər yumurtalarını sağlam (zədələnməmiş) dərinin üzərinə, yaralara, qulaqlara və ya buruna qoya bilirlər. Yumurtalardan çıxan sürfələr toxumalara nüfuz edir və orada 2–3 həftə ərzində inkişaf edirlər. Daha sonra uzunluğu 1–2 sm-ə çatan yetkin sürfələr yerə düşür və pupaya (kuklaya) çevrilirlər. Bəzən sürfələr dərindən toxumalara, o cümlədən gözlərə, burunətrafı ciblərə və kəlləyə daxil olur və orada destruktiv (dağıdıcı) zədələr törədir; bu, pis qoxunun yaranması ilə müşayiət olunur. Tez-tez bakterial infeksiya da əlavə olunur. Hindistan və Afrikada bu milçəklər əsasən Chrysomyia cinsinə, Qərb yarımkürəsində isə Callitroga spp. cinsinə aiddir. ABŞ-da insanlarda rast gəlinən halların əksəriyyəti, çox vaxt ət yeyən milçəklər tərəfindən törədilən epizootiyalarla (heyvanlarda baş verən infeksiya dalğaları ilə) eyni dövrə təsadüf edir. Məlum olmuşdur ki, Sarcophagidae fəsiləsinə aid boz ət milçəkləri də ABŞ-da və digər bölgələrdə toxuma miyazlarına səbəb olmuşdur. Müalicə cərrahi yolla aparılır və sürfələrin bədəndən çıxarılmasına əsaslanır.
Milçək dişiləri yumurtalarını insanların gözlərinə, qulaqlarına, burunlarına, yaralarına qoyur və ya onları dərialtına yeridir. Daha nadir hallarda isə sürfələrin təsadüfən udulması nəticəsində visseral (daxili orqanlara aid) zədələnmələr müşahidə olunur. Məsələn:
Əsas törədici Cordylobia anthropophaga (tumbu milçəyi) hesab olunur. Rusiyada insanlar arasında miyazın ən çox yayılmış törədiciləri Volfart milçəyi (Wohlfahrtia magnifica) və müxtəlif ovod növləridir, əsasən də qoyun ovodu (Oestrus ovis).
İnsanda miyaza səbəb ola biləcək üç əsas milçək qrupu mövcuddur:
Miyaza daha az rast gəlinən, lakin səbəb ola bilən digər milçək ailələri:
Sürfələrinin inkişafı üçün canlı daşıyıcıya ehtiyacı olan milçək növləri:
Dərialtı zədələnmələr olduqda, konservativ müalicə mümkündür. Digər hallarda, sürfələr cərrahi müdaxilə ilə çıxarılır və yaranın mütləq cərrahi işlənməsi həyata keçirilir.
 |
 |
SEVGIM.AZ |  |
 |
|