 |
 |
Sevgim.az |  |
 |
Meristemlər (qədim yunan dilində μεριστός sözündən götürülmüş və bölünən mənasını verir) və ya meristematik toxumalar bütün həyati fizioloji fəaliyyətini saxlayan, bitki kütləsinin davamlı böyüməsini təmin edən intensiv bölünən hüceyrələrdən ibarət bitki toxumalarının ümumi adıdır.
Damar toxumalarından başqa bütün bitki toxumalarını əmələ gətirən eumeristem konturları çoxbucaqlı olan izodiametrik hüceyrələrdən ibarətdir. Hər bir eumeristem hüceyrəsi hüceyrə həcminin təxminən yarısını tutan böyük bir nüvəyə malikdir və nüvə membranında çoxlu məsamələr vardır. Sitoplazmada çoxlu sayda ribosomlar yerləşir. Proplasidlərə, mitoxondriyalara və diktiosomlara da malikdirlər.[1] Əksər hallarda ximerizm bütün orqanizmi əhatə etmir, onun ayrı-ayrı orqanlarında və hissələrində müşahidə edilir[2] Vakuollar azdır və kiçik ölçüdədirlər. Qonşu hüceyrələr plazmodesmalarla birləşirlər.
Damar toxumalarını (kambi və prokambiy) əmələ gətirən meristemlərin hüceyrələri böyük vakuollarla təchiz olunmuş prozenximaldır.[3]
Qeyri-bərabər (differensial) bölünmə meristem hüceyrələri üçün xarakterikdir. Hüceyrə mitozla 2 yerə bölünür. Bu zaman hüceyrələrən biri meristem hüceyrəsi olaraq qalır, digəri isə bir və ya bir neçə dəfə bölünərək diferensiasiyaya başlayır.[4]
Meristem hüceyrələrinin mitoz fəaliyyəti müxtəlifdir. Bu baxımdan ən aktiv hüceyrələr törəmə hüceyrələri meydana gətirən ilkin hüceyrələrdir. Törəmələr forma, ölçü və vakuolların sayına görə ilkin hüceyrələrdən fərqlənə bilərlər.[5]
Meristemin ümumi həcminin artması ilkin hüceyrənin və törəmələrin bölünməsinin növbələşməsi nəticəsində olur ki, törəmə hüceyrələr daha çox bölünməni təşkil edir. Belə dövrilik əksər ali sporlu bitkilərin böyümə konusları üçün xarakterikdir. Toxumlu bitkilərdə ilkin hüceyrə və törəmələr morfoloji cəhətdən fərqlənmir.[6]
Meristemlər zədələnmiş toxumaların digər hüceyrələrindən yenidən yaranır və yaraların sağalmasından məsuldur.
Morfoloji təsnifat bölünən hüceyrələrdə arakəsmələrin oriyentasiyasına əsaslanır.[7] Meristemlərin üç morfoloji növü fərqləndirilir:[8]
Bitkinin həyatı boyu fəaliyyət göstərən bütün meristemləri ümumi və xüsusi olaraq 2 yerə bölmək olar. Ümumi meristemlərə rüşeym meristemi daxildir ki, ondan apikal (apikal) meristemlər yaranır və onlar da öz növbəsində ümumi meristemlərin üçüncü qrupununu, yəni interkalyarları yaradır.[10]
Aşağıdakılar apikal meristemlərdən əmələ gəlirlər:
Bu üç toxumanın hüceyrələri apikal meristemlərə nisbətən daha vakuollaşdırılmışdır və məhdud bölünmə qabiliyyətinə malikdir, buna görə də onları çox vaxt yarımmeristemlər adlandırırlar.
Prokambium hüceyrələrinin bəziləri ilkin keçirici toxumaların yaranmasına ilkin ksilem və floemin, onun digər hüceyrələrindən kambium inkişaf edir ki, bu da öz növbəsində ikincili keçirici toxumalar - ikincili ksilemanı və floemi əmələ gətirir. İkinci dərəcəli keçirici toxumalar da prokambiumdan deyil, canlı hüceyrələri deferensiallaşan, yəni ixtisaslaşdırılmış vəziyyətdən embriona yaxın vəziyyətə qayıdan və yenidən bölünmə qabiliyyəti əldə edən daimi toxumalardan inkişaf edən köməkçi kambium tərəfindən əmələ gəlir.
Bitkidə bitkinin zədələnmiş sahələrini bərpa etmək üçün yara meristemləri yaranır. Bitkilərin vegetativ çoxalması yeni meristem əmələ gəlməsi ehtimalına əsaslanır.
Fellogenin (mantar kambium) əmələ gəlməsində köməkçi kambiylə yanaşı daimi toxumalar da iştirak edir. Periklinal (yəni orqanın səthinə paralel) bölünən felogen hüceyrələr gələcək mantar hüceyrələrini (fellem) xaricə, felodermanı isə içəriyə ayırır.[11]
Yerləşdiyi yerə görə, eksenel orqanların, yəni gövdə və kökün uclarında lokallaşdırılmış apikal meristemlərə əlavə olaraq, aşağıdakı meristemlər fərqlənir:
Fellogendən başqa bütün bu meristemlər apikal meristemlərin törəmələridir.[12][13]
Genetik təsnifata görə ilkin və ikincil meristemlər fərqləndirilir.[14][15] İlkin meristemlər rüşeym meristemləri və apikal meristemlər ilə əlaqələndirilir, ikincil meristemlər isə daha sonra, ox orqanların qalınlaşması başlayanda və apikal böyümə bitdikdə inkişaf edir. Bununla belə, belə bir bölmə şərtidir, çünki, məsələn, kambium apikal böyümənin sonuna qədər qoyulur.[16]
Hər hansı bir bitkinin inkişaf etməkdə olan embrionu eumeristemdən ibarətdir. Embrionda vegetativ orqanların rudimentləri formalaşdıqca, eumeristem yalnız iki yerdə kökün sonunda və rudimentar tumurcuğun yuxarı hissəsində (gələcək böyümə konusu) qalır. Bu meristemlərə apikal meristemlər (latınca apeks - yuxarı) deyilir. Onlar uzunluqda tumurcuqların və köklərin böyüməsini həyata keçirir və digər meristemlərin əksəriyyətini yaradır.
Bitki çiçəkləmə mərhələsinə daxil olduqda, gövdənin apikal meristemi çiçəklənmə meristeminə çevrilir. Ondan çiçək meristemi yaranır, çiçəyin strukturunu, yəni ləçəkləri, sepalsı, karpelləri və erkəkcikləri əmələ gətirir.[17]
 |
 |
SEVGIM.AZ |  |
 |
|