 |
 |
Sevgim.az |  |
 |
Xeyirxahlıq — ümumi mənada “aktiv yaxşılıq etmək” deməkdir. Xeyirxahlıq vəzifələri müxtəlif dini və dünyəvi etik nəzəriyyələrin bir hissəsini təşkil edir.[1] Tədqiqatla bağlı tətbiqi etik anlayış kimi xeyirxahlıq, tədqiqatçıların klinik sınaq və ya digər tədqiqatlarda iştirak edən şəxslərin rifahını əsas məqsəd kimi nəzərdə tutmasını tələb edir. Bu anlayışın antonimi olan zərərlilik (ing. Maleficence) tədqiqat iştirakçılarının rifahına zidd olan təcrübələri təsvir edir. Belmont hesabatına görə, xeyirxahlıq prinsipinə əsasən tədqiqatçılar iki əsas mənəvi tələbə riayət etməlidirlər: zərər verməmək və mümkün faydaları maksimuma çatdırmaqla potensial zərərləri minimuma endirmək.[2]
Səhiyyə və tədqiqat mühitində xeyirxahlıq prinsipinə riayət olunması əksər pasiyentlər və iştirakçılar üçün təbii görünsə də, faktiki olaraq hər bir tibbi və ya tədqiqat müdaxiləsi potensial zərər riski daşıyır.[3] Bu səbəbdən, fayda və risklərin təhlili aparılır və konkret müdaxilənin nə dərəcədə xeyirxahlığa uyğun olub-olmaması məsələsi tibb və bioetika müzakirələrinin mərkəzində durur. Bu baxımdan müxtəlif yanaşmalar mövcuddur.
Bununla belə, bəzi ümumi prinsiplər üzrə geniş razılıq vardır. Bu prinsiplərdən biri etik problemlərlə bağlı ən yaxşı təcrübələrin müəyyən edilməsində ictimai konsensusun vacibliyidir.[4]
Xeyirxahlıq anlayışına dair müzakirələrdə aşağıdakı dörd prinsip tez-tez vurğulanır:
Adi əxlaqi yanaşmalar və əksər fəlsəfi sistemlər ilk prinsipin – başqasına zərər verməməyin – digər prinsiplərə nisbətən daha güclü əxlaqi öhdəlik olduğunu qəbul edir. Bu baxımdan "Əvvəlcə zərər vermə" prinsipi digər xeyirxahlıq prinsiplərindən fərqlənir. Bu anlayışın klassik nümunəsi kimi Tramvay problemi göstərilə bilər.
Etik nəzəriyyələr nisbiliyin qiymətləndirilməsinə imkan verir. Məsələn, birinci prinsipə uyğun olaraq zərərverici hərəkət çox kiçikdirsə və bunun nəticəsində əldə ediləcək fayda böyükdürsə,[5] bu halda bir zərərin qarşılığında başqa bir faydanın əldə olunması məqbul hesab edilə bilər. Bu cür hallarla bağlı müxtəlif ssenarilər akademik ədəbiyyatda geniş müzakirə olunur. Lakin sağlamlıq sahəsində çalışan mütəxəssislər və tədqiqatçılar arasında razılıq olmayan hallarda obyektiv həll yolları mövcud deyil; buna görə də etik müzakirələrin aparılması əksər hallarda zəruri sayılır.
Xeyirxahlıq prinsipi ilə bağlı bəzi problemlər təkrarlanan şəkildə müzakirə olunur:
Bir çoxları hesab edir ki, əgər kömək etmək asandırsa, insanlar bir-birinə kömək etməlidirlər. Lakin əgər kömək etmək şəxsin müəyyən şəxsi fədakarlıq etməsini tələb edirsə, vəziyyət daha mürəkkəb olur. Young və Wagner bu kontekstdə qərarverməni istiqamətləndirən düstur təklif etmişlər. Onlar həmçinin iddia edirlər ki, etik kodekslərə tabe olan səhiyyə işçiləri və digər peşəkarlar üçün xeyirxahlıq prinsipinin zərərlilik prinsipindən üstün olması tarixi və fəlsəfi baxımdan əsaslandırıla bilər.[6]
Tədqiqatçılar xeyirxahlıq anlayışını əsasən tədqiqatçı-iştirakçı və ya həkim-pasiyent münasibətlərinə tətbiq etməlidirlər. Lakin gələcək pasiyentlər və ya digər zərər çəkə biləcək qrupların maraqlarının nə dərəcədə nəzərə alınmalı olduğu mübahisəlidir. Məsələn, tədqiqatçı könüllü bir iştirakçını müəyyən risqə məruz qoyaraq bəşəriyyət üçün faydalı biliklər əldə etməyə çalışırsa, bu da xeyirxahlığın bir forması kimi qiymətləndirilə bilər.[7]
 |
 |
SEVGIM.AZ |  |
 |
|