. Sevgim.az

Izolyasiya Edilmis Diller - Wikipedia - Sevgim.az

Ana Səhifə - Izolyasiya Edilmis Diller
Bu səhifədə iş davam etməkdədir.
Müdaxilə etməyə tələsməyin!
  • Əgər kömək etmək istəyirsinizsə, ya da səhifə yarımçıq qalıbsa, səhifəni yaradan istifadəçi ilə əlaqə qura bilərsiniz.
  • Səhifənin tarixçəsində səhifə üzərində işləmiş istifadəçilərin adlarını görə bilərsiniz.
  • lərinizi mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın.
Bu məqalə sonuncu dəfə 0 saniyə əvvəl Kərimova Xəyalə (müzakirə | töhfələr) tərəfindən redaktə olunub. (Yenilə)

İzolyasiya olunmuş dil, Təcrid olunmuş dil və ya Dil təcridi — hazırda məlum olan heç bir dil ailəsinə aid olmayan dil. Hər bir təcrid olunmuş dilin yalnız həmin dildən və onun dialektlərindən ibarət ayrıca dil ailəsi təşkil etdiyini söyləmək mümkündür.

Belə dillərin ən məşhur nümunələrinə Koreya, Bask, Buruşaski, Şumer, Nivx, Elam, Etrusk dilləri aiddir.

Yalnız o dillər “izolyasiya edilmiş” adlanır ki, onlar haqqında kifayət qədər məlumat əldə edilmişdir və onların məlum dil ailələrindən birinə daxil olması intensiv cəhdlərdən sonra belə sübuta yetirilməmişdir. Əks halda, belə dillər "təsnifatsız" adlanır.

Təcrid olunmuş dillər (ehtimal ki) daha dərin dil qruplarına — makrofamiliyalara və ya hiperfamiliyalara aid ola bilər, lakin onlar hələ də "izolyasiya" adlanır.

Bunlar, məsələn, Çin-Qafqaz makro ailəsinə daxil olan Bask və Buruşaskidir.

Digər tərəfdən, uyğun kontekstdə "dil təcridi" termini dil ailəsinin bir hissəsi olan, lakin orada yalnız bu dildən ibarət olan ayrı-ayrı qruplar təşkil edən dillər üçün də istifadə edilə bilər (məsələn, Hind-Avropa ailəsində alban, erməni, frig, venetik); belə hallara münasibətdə "monoqrup" termini də istifadə olunur).

Müvafiq kontekst olmadan, "dil təcridi" adətən "mütləq" mənada başa düşülür.

Əslində, bəzi təcrid olunmuş dillər əvvəllər dialekt hesab edilən bir neçə dildən ibarət kiçik ailələr ola bilər.

Bunlar, məsələn, Yapon ailəsi (bir və ya bir neçə Ryukyuan dili daxil olmaqla), Ainu ailəsi və Tirren ailəsidir.

Tarixi dövrlərdə qohum dilləri məhv olmuş dillərə bəzən təcrid olunmuş dillər də deyilir.

Məsələn, Ket Yenisey ailəsinin yeganə canlı üzvü olduğu üçün verilmiş kontekstdə təcrid adlandırıla bilər və Braziliyanın Piraha dili Muran ailəsinin sonuncu canlı üzvü olduğuna görə təcrid adlandırıla bilər (buraya başqa üç dil daxildir).

Bask çoxdan ölmüş Akvitan dili ilə birlikdə hipotetik Vaskonik (Euskarian) ailəsinin üzvüdür.

Təcridlər, həmçinin təsnif edilməmiş dillərin xüsusi halı hesab edilə bilər, hətta digər dillərlə əlaqəsini sübut etmək üçün intensiv səylərdən sonra belə qalır.

Bəzi hallarda bu cür səylər uğurlu ola bilər və təcrid artıq belə hesab edilmir: məsələn, uzun müddət təcrid sayılan Şimali Avstraliyanın Yanyuva dilinin bu yaxınlarda Pama-Nyunqan ailəsinə aid olduğu sübut edilmişdir.

Dilçilər çox vaxt bir dilin digər dillə əlaqəsinə dair sübutlar üzərində hamı (yaxud birdən-birə) eyni fikirdə olmadığından, bir dilin həqiqi təcrid olub-olmaması məsələsi müzakirə mövzusu olaraq qala bilər.

Mündəricat

  • 1 Səbəbləri
  • 2 Təcrid olunmuş dillərin siyahısı
    • 2.1 Avrasiyanın izolyat dilləri
    • 2.2 Afrikanın izolyat dilləri
    • 2.3 Yeni Dünyanın izolyat dilləri
  • 3 İstinadlar

Səbəbləri

redaktə

Təcrid olunmuş dillərin mövcud olmasının bir neçə səbəbi var:

  • sağ qohumların olmaması: təcrid olunmuş bir dilin qohum dilləri ola bilərdi, lakin onların hamısı geridə heç bir iz qoymadan məhv olub;
  • uzunmüddətli təcrid edilməsi: əgər dil öz ana dilindən çoxdan ayrılıbsa, o, eyni kökdən inkişaf etmiş digər dillərdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə bilər; bu, xüsusilə ailə səviyyəsində əlaqəli olmayan, lakin bəzi makro ailənin bir hissəsi olan dillərə aiddir.

Təcrid olunmuş dillərin siyahısı

redaktə

Avrasiyanın izolyat dilləri

redaktə
  • Aynu dili — Yaponiyanın Hokkaydo adasında sağ qalan bir dildir; əvvələr ən azı iki başqa aynu dili var idi, biri Saxalində, digəri isə Kuril adalarında.
  • Bask dili — Bask torpaqlarının (İspaniyanın şimal-şərqi və Fransanın cənub-qərbi) rəsmi dilidir, hazırda sönmüş Akvitan dili ilə əlaqəli olduğu düşünülür. Bəzən hipotetik olaraq Dene-Qafqaz dili kimi təsnif edilir.
  • Buruşaski dili — Pakistanın şimalında və Kəşmirdə danışılan bir dildir.
  • Koreya dili — Koreya yarımadasının dilidir və Şimali Koreya və Cənubi Koreya Respublikasında rəsmi dildir; kiçik bir tədqiqatçı qrupu onu yapon dilinə (puyo dilləri daxilində) qohum hesab edir və Altay dil ailəsinin üzvü kimi təsnif edir, lakin əksəriyyəti onu təcrid dil hesab edir.
  • Ket dili — Yenisey çayı hövzəsində ketlərin danışdığı Yenisey dil ailəsinin yeganə canlı üzvüdür.
  • Kusunda dili — qərbi Nepalda bir dildir.
  • Nivx dili — Amqun çayı hövzəsində və Saxalin adasının şimalında bir dildir. Ənənəvi olaraq Paleoasiya dilləri kimi təsnif edilir, baxmayaraq ki, bu bir genetik qrup deyil.
  • Nahali — Hindistanda (Maharaştra, Madhya-Pradeş) danışılan bir dildir, əvvəllər Avstroasiya dilləri olaraq təsnif edilir.

Afrikanın izolyat dilləri

redaktə
  • Berta —Nilo-Sahara fərziyyəsi çərçivəsində hesab edilən Efiopiya dilidir.
  • Gumuz — Nilo-Sahara fərziyyəsi çərçivəsində hesab edilən Efiopiya dilidir.
  • Kvadi — 20-ci əsrdə nəsli kəsilmiş və Khoisan fərziyyəsi çərçivəsində hesab edilən cənub-qərb Anqolanın dilidir.
  • Kunama — Nilo-Sahara fərziyyəsi çərçivəsində nəzərdən keçirilən Eritreya dilidir.
  • Nara — Şərqi Sudan super ailəsinin bir hissəsi olan cənub-qərb Eritreya dilidir.
  • Sandave — Khoisan fərziyyəsi çərçivəsində nəzərdən keçirilən Tanzaniya dilidir.
  • Hadza — Xoisan fərziyyəsi çərçivəsində nəzərdən keçirilən Tanzaniya dilidir.

Yeni Dünyanın izolyat dilləri

redaktə

Çox parçalanmış Yeni dünya hindilərinin aborigen dillərinin şəcərəsi hələ də olduqca zəif öyrənilib; Bu dillərin çoxu üçün qohumluq əlaqələri, yəqin ki, heç vaxt qəti şəkildə qurulmayacaq. Təsnifatı qeyri-müəyyən olan Yeni dünya dillərinin ümumi sayı bir neçə yüz (ölü dillər də daxil olmaqla) təşkil edir.

Yeni dünyanın məlum olan təcrid dilləri:

  • Arutani (Braziliya);
  • Betoy (Venesuela, Kolumbiya);
  • Vaorani (Ekvador, Peru);
  • Tauşiro (Peru);
  • Hayda (Kanada);
  • Mapuçe (Çili və Argentina).

İstinadlar

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/?q=İzolyasiya_edilmiş_dillər&oldid=8253035"
SEVGIM.AZ