Yuri Frans Kulcitski - Wikipedia - Sevgim.az

Kulçitski 1640-cı ildə Sambor (vaxtılə Reç-Pospolitanın (Polşa-Litva Birliyi) tərkibində, indiki Qərbi Ukrayna) yaxınlığındakı Kulçitsa kəndində anadan olmuşdur. Atası pravoslav-slavyan, zadəgan ailəsindən, Kulçitski-Şelestoviçlərdən olmuşdur. Sonradan hökumətin təzyiqi altında katolikliyi qəbul etmişdir.

Gəncliyində Zaporojye kazaklarına qoşulmuş, kazak yürüşlərinin birində türklərə əsir düşmüş, həmin vaxt türk dilini və adət-ənənələrini, eləcə də qəhvə içmək adətini yaxşı öyrənmişdir. Sonradan serb tacirləri pul ödəyərək onu əsirlikdən xilas etmişlər.

Kulçitski polyak, rus, serb, türk, alman, macar və rumın dillərində danışa bilirdi. O, 1662-1663-cü illərdə Müqəddəs Roma İmperatoru I Leopoldun Konstantinopolda (İstanbul) fəaliyyət göstərən elçiliyində, İohan Filip Börisin xidmətində olmuşdur. 1665-ci ildən 1666-cı ilə qədər o, Böyük Porte səfiri Valter Leslinin köməkçisi, tərcüməçisi olmuşdur. 1667-ci ildə Şərqi Avstriya Ticarət Şirkətinin (Almaniya) Belqrad şöbəsinə daxil olmuş və Balkanları, Osmanlı İmperiyasının Avropa hissəsini gəzmişdir. O, bu şirkətdə tərçüməçi kimi işləmişdir. Osmanlı hökuməti Belqradda əcnəbi tacirləri casus kimi təqib etməyə başlayanda o, Reç-Pospolita vətəndaşlığını alaraq həbsdən yayınmışdır. İşlədiyi müddətdə kifayət qədər pul toplaya bildiyindən 1678-ci ildə Vyanaya gəlmiş və burada öz ticarət şirkətini açmışdır. Kulçitski sonuncu dəfə 1679-cu ildə Konstantinopolda olmuş və 1681-ci ilin yayından daimi olaraq Vyanada məskunlaşmışdır.

Vyananın Osmanlı qoşunu tərəfindən mühasirəsi zamanı (1683) o, könüllü olaraq aclıqdan əziyyət çəkən şəhəri xilas etmək üçün böyük risk altında Osmanlı ordusunun içindən keçərək Lotaringiya hersoqu Karlın yanına gedə bilmişdir. Bu əməliyyatda ona sadiq köməkçisi əslən serb olan Djordje Mixayloviç (Đorđe Michajlović) kömək etmişdir. Onlar türk taciri qiyafəsində Vyananın qala divarlarını tərk etmiş, türk mahnıları oxuya-oxuya cəbhə xəttini keçmiş və sonda hersoqun sarayına çata bilmişlər. Hersoq onlara kömək vədi verdikdən sonra yenidən eyni qayda ilə Vyanaya geri qayıtmışlar. Bu məlumatı alan Vyana şəhər şurası Qara Mustafa Paşanın türk qoşunlarına təslim olmamaq və döyüşü davam etdirmək qərarına gəlmişdir.

1683-cü il iyulun 15-dən mühasirədə olan Vyana şəhəri sentyabrın 12-də Reç-Pospolita kralı III Yan Sobieskinin başçılıq etdiyi xristian qoşunlarının gəlişindən sonra azad olmuşdur. Şəhər əhalisi Kulçitskiyə minnətdarlıq edərək onu qəhrəman hesab etmişlər. Şəhər şurası Kulçitskiyə xeyli pul mükafatı vermis, burqerlər isə onu Leopoldstadt rayonunda evlə təmin etmişlər. Kral III Yan Sobieski türk ordusunun qoyub qaçdığı qəhvə dənələri ilə dolu olan torbaları qənimət kimi Kulçitskiyə hədiyyə etmişdir.

1684-cü il yanvarın 10-da Kulçitski Avstriya İmperatorunun türk dili üzrə şəxsi tərcüməçisi təyin edilmişdir və Osmanlıda “imperator saray kuryeri” vəzifəsini almışdır.^[4]

Kulçitski Leopoldina Meyer (digər mənbələrə görə Mariya Urszula) adlı qadınla evli olmuşdur. Qadının Vyanada, şəhərin mərkəzində "Hof zur Blauen Flasche" adlanan binada evi olmuşdur.

Kulçitskinin Vyanada, “Schlossergassl” kafedral kilsəsinin yanında, "Hof zur Blauen Flasche" ("Mavi butılka altındakı ev") adlanan binada qəhvəxana açması hekayəsini 1783-cü ildə Böyük Türk müharibəsinin 100 illiyi münasibətilə Piarist katolik kilsəsi ordeninə məxsus keşiş Qotfrid Uhliç uydurmuşdur. O, bu haqda “Vyana - İkinci Türk Mühasirəsi Tarixi” adlı xronikasında yazılı şəkildə qeyd etmişdir. Onun yazdıqlarına görə mükafat olaraq Kulçitskiyə 300 kisə qəhvə verilmişdir və o, bu içki ilə şəhər əhalisini ilk dəfə tanış etməyə başlamışdır. Kulçitski əvvəlcə nimçədə kiçik küpələrdə şəhər küçələri ilə gəzib qəhvə daşıyır, əhaliyə onun dadına baxmalarını təklif etmişdir, lakin vyanalılar nifrət etdikləri türklərə məxsus bu içkini içmək istəməmişlər. Onu dadanlar da çox acı olduğunu demişlər. Bundan sonra Kulçitski qəhvəni bal ilə qarışdıraraq içinə süd əlavə etmişdir. Məşhur "Vyana qəhvəsi" belə yaranmışdır. Qotfrdin yazdığına görə türk aypara formalı xəmirdən hazırlanmış kruasanı da Kulçitski ixtira edibmiş.

Həmçinin, deyilənə görə Kulçitski Vyanada ilk, Avropada isə üçüncü “Hof zur Blauen Flasche” adlı binada qəhvəxana açmışdır. O, özü türk paltarı geyinərək müştərilərə xidmət etmişdir. Onun ardınca digər sahibkarlar Vyanada qəhvəxanalar açmağa başlamışlar. Kulçitski özü Vyana qəhvə satıcıları gildiyasına rəhbərlik etmişdir. Uzun müddət Vyanadakı kafe sahibləri biznes problemlərini həll etmək üçün toplaşdıqları bu binada Kulçitskinin portretini dominant yerdən asmışlar. Bundan başqa, binada Vyana kafe sahiblərinin xüsusi standartlar altında İmperator I Leopoldun imzaladığı “qəhvə hərəkatı” təşkilatçısına imtiyaz – ilk qəhvəxana açmaq üçün lisenziya verməsi səhnəsi təsvir edilmişdir. Halbuki, indiyə kimi belə bir sənəd tapılmamışdır.

Bu uydurmanı ilk dəfə 1980-ci ildə tarixçi, alim Karl Tepli aşkar etmişdir. Kulçitskinin nəslindən olan tarixçi Yerji Sas Kulçitski Teplinin nəzəriyyəsini “yalançı elm” hesab etmişdir və Kulçitski haqda bütün məlum, sənədləşdirilmiş məlumatları inkar etmişdir. Həmçinin, Vyanada ilk qəhvəxananın əslən erməni tərəfindən açıldığını da inkar etmişdir. Lakin arxivdə kral I Leopoldun İohannes Deodatoya (Hovannes Astvatsatur) mağaza açmaq üçün lisenziya verməsinə dair sənəd mövcuddur. Dəqiq məlumdur ki, Vyanada ilk qəhvəxananı 1685-ci il yanvarın 17-də İohan Teodat (Hovanes Astvatsatur) açmışdır.^[5][6][7] Cəmi bir il sonra Kulçitski də daxil olmaqla türk mühasirəsindən qurtulmuş üç keçmiş kəşfiyyatçıya qəhvə satmaq imtiyazı verən sertifikat imzalamışlar.^[8] "Hofbefreite" (Məhkəmədən azaddır) ^[9] adlanan sənədə görə onlar iyirmi il ticarət vergisindən azad edilmişlər. Kulçitskinin bu sənəddən yararlanmasına dair dəqiq məlumat yoxdur.

Polşa tarixçisi və coğrafiyaçısı Ziqmunt Qloqerin qeyd etdiyi kimi son vaxtlara qədər, hər il oktyabr ayının 1-də Vyanadakı kafe sahibləri vitrinlərini Kulçitskinin portreti ilə bəzəyərək xüsusi Kulçitski festivalı keçirmişlər. Onun şərəfinə 1885-ci ildə Vyananın 4-cü rayonunda, Kulçitski küçəsi ilə Favoritenstrassenin kəsişməsindəki binanın küncündə heykəl ucaltmışlar.

Kulçitski ömrünün son illərini kasıbçılıq içində keçirmişdir. O, 1694-cü ildə Vyanada vərəm xəstəliyindən vəfat etmişdir. Onu Vyanadakı Müqəddəs Ştefan kafedral kilsəsinin kənarındakı qəbiristanlıqda dəfn etmişlər, lakin 1783-cü ildə İmperator II İosifin göstərişi ilə qəbiristanlıq dağıdılarkən məzarı itmişdir.

• 1862-ci ildə Vyana küçələrindən birinə Kulçitskinin adı verilmişdir;

• 1885-ci il 12 sentyabr tarixində Vyanada qəhvə maqnatı kimi tanınan Zwirinanın vəsaiti hesabına Favoritenştrasse və Kulçitskiqassenin küncündə yerləşən binada Y.Kulçitskinin heykəli ucaldılmışdır;

•1983-cü ildə Vyananın Osmanlı mühasirəsindən azad edilməsinin 300 illiyi münasibətilə Varşava şirniyyatçıları Kulçitskinin 8, Domqasse ünvanındakı evinə onun məhkəmə kuryeri və kəşfiyyatçı kimi fəaliyyətini xatırladan xatirə lövhəsi quraşdırmışlar;

• Ukraynada doğma Kulçitsi kəndində abidəsi qoyulmuşdur;

• Polşanın Krakov şəhərində, Müqəddəs Tomasza, 21 ünvanındakı yaşayış evinin fasadında xatirə lövhəsi quraşdırılmışdır;

•1998-ci ildə Polşanın Qdansk şəhərində yaşayan Kulçitskinin qohumu Tadeusz Kulczycki “Villa Eva” adlı restoran açaraq burada ənənəvi olaraq nə vaxtsa Jerzy Franciszek Kulczycki tərəfindən təqdim edilən qəhvə satmışdır;

• 2013-cü ildə Lvovda, Daniil Qalitski meydanındakı kukla teatrının yaxınlığında Kulçitskinin abidəsi ucaldılmışdır.^[10]

• Kulçitskinin şərəfinə Polşa poçtu “Avropada Polşa izləri” seriyasından xüsusi blok buraxmışdır.^[11]

• Zygmunt Abrahamowicz . "Jerzy Franciszek Kulczycki", in Polski Słownik Biograficzny, vol. XVI (1970), pp.|128–129.
• Ellis, Markman (2004), The Coffee House: a cultural history, Weidenfeld & Nicolson.
• Cezary Harasimowicz (2007), Victoria (novel), Warsaw. ISBN 978-83-925589-0-3.
• Telling How Coffee Came to Vienna. https://web.archive.org/web/20110718185341. All About Coffee, by William H. Ukers
• Die Türken vor Wien. Europa und die Entscheidung an der Donau 1683. Eigenverlag der Museen der Stadt Wien, Wien 1983, (Sonderausstellung des Historischen Museums der Stadt Wien 82), (Ausstellungskatalog, Künstlerhaus, Karlsplatz 5, und im Sonderausstellungsraum des Historischen Museums der Stadt Wien, Karlsplatz, 5. Mai bis 30. Oktober 1983).