 |
 |
Sevgim.az |  |
 |
Postpozitivizm — elmdə bilik əldə etməyin metod və imkanlarına dair müasir yanaşmaları əhatə edən fəlsəfi istiqamət.[1] Bu anlayış XX əsrin ortalarından etibarən pozitivizmin məhdudiyyətlərinə cavab olaraq yaranmış və elm fəlsəfəsində mühüm dönüş nöqtəsinə çevrilmişdir. Postpozitivistlərə görə, bilik tamamilə neytral və müşahidəyə əsaslanan deyil, həm də nəzəri çərçivələrlə formalaşan və sosial baxımdan şərtlənən bir konstruksiyadır.[2]
Postpozitivizm XX əsrin birinci yarısında pozitivizmin əsas prinsiplərinə yönəlmiş tənqidlərlə formalaşmağa başlamışdır. Xüsusilə Karl Popper, pozitivizmin empirik verilişlərə əsaslanaraq qəti və universal biliklər yaratmaq iddiasına qarşı çıxmış və onun əvəzinə elmi nəzəriyyələrin falsifikasiyası (yalanlanma) prinsipini irəli sürmüşdür.[3]
Daha sonra Tomas Kun (Thomas Kuhn) "elmi inqilablar" və "paradigma dəyişikliyi" anlayışlarını irəli sürərək, elmi inkişafın kümülatif deyil, çevrilişlərlə inkişaf etdiyini göstərmişdir.[4] Pol Feyerabend və İmre Lakatos kimi düşünürlər də elmdə vahid metodologiya ideyasına qarşı çıxaraq, elmi fəaliyyətin daha çox müxtəlif metod və baxışların toqquşması ilə irəlilədiyini iddia etmişlər.
Postpozitivistlərin fəlsəfi baxışları, elmin mahiyyəti və elmi biliklərin əldə edilməsi prosesi ilə bağlı bir sıra mühüm mövqeləri əhatə edir.[5] Bu yanaşmaya görə, elmi biliklər dəyişməz və mütləq həqiqətlər deyil, müəyyən tarixi, nəzəri və sosial kontekstdə formalaşan və daim yenidən nəzərdən keçirilə bilən konstruksiyalardır.[6] Postpozitivistlər elmi nəzəriyyələrin doğruluğunun sübut edilə bilməyəcəyini, lakin onların yanlışlığının təcrübə yolu ilə aşkara çıxarıla biləcəyini iddia edirlər. Bu prinsip Karl Popperin irəli sürdüyü falsifikasiya (yalanlanma) anlayışına əsaslanır. O bildirirdi ki, bir nəzəriyyə yalnız o zaman elmi sayıla bilər ki, onun səhvliyini ortaya qoymaq mümkün olsun.[7]
Bundan əlavə, postpozitivistlər müşahidənin nəzəriyəsiz mümkün olmadığını vurğulayırlar.[8] Yəni hər bir alim müşahidəni öz nəzəri çərçivəsinə əsaslanaraq aparır və beləliklə, müşahidə heç vaxt tam neytral və obyektiv olmur. Bu, “nəzəriyyə yüklü müşahidə” adlandırılan yanaşmadır. Elmi fəaliyyət yalnız eksperimentlərə deyil, həm də bu eksperimentlərin şərh olunduğu nəzəri model və anlayışlara bağlıdır.[9]
Postpozitivizm həmçinin elmin sosial və mədəni kontekstdən asılılığını qəbul edir. Alimin ideoloji baxışları, cəmiyyətin ehtiyacları və dövrün intellektual iqlimi elmi araşdırmalara təsir göstərə bilər.[10] Bu baxımdan postpozitivizm, elmi bilikləri sosial konstruktivist yanaşmalara yaxınlaşdırır və onların müstəqil, neytral və tam obyektiv olmasını sual altına alır.[11] Elmi metodun tək, universal bir forması olmadığını, əksinə, müxtəlif metodoloji yanaşmaların mümkün və bəzən zəruri olduğunu iddia edir. Bu fikir metodoloji pluralizm adlanır və postpozitivist düşüncənin əsas sütunlarından biridir.[12]
 |
 |
SEVGIM.AZ |  |
 |
|