 |
 |
Sevgim.az |  |
 |
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Orta Azərbaycanca (az.-əski. اورته آزربایجانجە), Əcəm türkcəsi (az.-əski. عجم تُرکجەسی) və ya öz adıyla Türki (az.-əski. تُرکی) — XV–XVIII əsrlərdə İran və Cənubi Qafqazda danışılan türk dili. Azərbaycan dilinin müasir forması orta Azərbaycancadan törəmişdir. Bu dil, xüsusilə onun sintaksisi ağır şəkildə farscanın təsirinə məruz qalmışdır.[3]
| Orta Azərbaycanca | |
|---|---|
| Orijinal adı | تُرکی Türki |
| Ölkələr | |
| Təsnifatı | |
| Yazı |
Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası[1] Latın qrafikası[qeyd 1] (avropalılar tərəfindən)[2] |
| Dil kodları | |
| IETF | trk-ajm |
Orta azərbaycan dili hələ XV əsrdə Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dövlətləri dövründə danışıq və yazı dili kimi mövcud idi. 1500-cü ildən sonra bu dil yalnız Azərbaycan üçün deyil, həm də daha geniş bir ərazi üçün keçərli olan regionalarüstü bir variant kimi inkişaf edə bildi. Bu inkişaf, İsfahan kimi siyasi bir mərkəzin ətrafında formalaşan geniş coğrafiyada baş verdi. XV əsrin erkən orta azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri sırasında Cahan şah Qaraqoyunlu, Şah İsmayıl və Məhəmməd Füzuli kimi şairlər yer alır.
Orta azərbaycan dili Qafqazda və cənub-şərqi Dağıstanda ünsiyyət vasitəsi (lingua franca) kimi fəaliyyət göstərirdi. Hökumət dairələrində və ordu içərisində geniş yayılmışdı. Səfəvi dövründəki döyüşçülərin əksəriyyəti yalnız bu dildə danışır, fars dilini bilmirdilər. 1617–1618-ci illərdə bu müşahidələri qələmə alan italyan səyyah Pietro della Valle orta azərbaycan dilinin osmanlı türkcəsindən fərqli olduğunu qeyd edir və bu dildə “tatar”, yəni şərqi türkcə mənşəli bir çox sözün olduğunu vurğulayır.
Orta azərbaycan dili haqqında biliklər hələ də məhduddur; çox az mətn linqvistik təhlilə məruz qalmışdır. Bellər-Hann 1494–1495-ci illərə aid “Tarixi-Xətai” əsərini araşdırmışdır. Oğuz dilləri kontekstində, xüsusilə Azərbaycan və Osmanlı türkcəsi arasındakı əlaqələr, İranda Azərbaycan dialektlərinin təsnifatı və xüsusilə fars və türkcə arasındakı dil təması nəticəsində yaranan proseslər Mainz Universitetinin İran–Türk tədqiqat layihəsinin əsas mövzularından biri olmuşdur.
XVI əsrdə Məhəmməd əl-Katib (ləqəbi Nişati Şirazi) tərəfindən bu dilə bəzi əsərlər tərcümə edilmişdir. Bunlardan biri “Şühədanamə”dir. Bu əsər Hüseyn Vaezi Kaşifinin 1502–1503-cü illərdə fars dilində qələmə aldığı “Rəvzət əş-şühəda” əsərinin 1538-ci ildə edilmiş tərcüməsidir. Kitab Əli ibn Əbu Talibin və Kərbəla şəhidlərinin həyatından bəhs edən rəvayət və əfsanələri əhatə edir. Digər əsər isə məşhur “Səfvət əs-səfa”nın (İbn Bəzzaz tərəfindən 1358-ci ildə yazılmışdır) 1542-ci ildə edilmiş tərcüməsi olan “Kitab-i təzkirə-i Şeyx Səfi”dir. Bu əsərdə Şeyx Səfiəddinin həyatı təsvir edilir.
Hər iki əsər mühüm şiə mətnləri sayılır və Nişati bu tərcümələrin məqsədini fars dilini bilməyən türk tələbələrə, sufilərə, türk tayfalarına mənsub mollalara və Türküstan xalqına fayda vermək kimi göstərmişdir. Şah I Təhmasib dövründə onun bu işi görməsini təşviq edən siyasi fiqurlar sırasında Səfəvi sarayında Təbriz və Qəzvində yüksək vəzifə tutmuş qızılbaş mənşəli məmur Şahqulu-Xəlifə Zülqədər və Şiraz valisi Qazi xan Təkəli yer alırdı.
Pietro della Valle bir müddət İsfahanda yaşadığı dövrdə fars dilini deyil, əsasən azərbaycan (orta azərbaycan) dilini sistemli şəkildə öyrənməyə üstünlük verirdi. Boş vaxtlarından istifadə edərək 1620-ci ildə "Grammatica Della Lingua Turca" adlı orta azərbaycan dili qrammatikası kitabını yazıb nəşr etdirmişdir.
Səfəvilər imperiyasına etdiyi səfər zamanı Baltazar de Lozye də İsfahanda olarkən Matta və Yəhya İncilinin azərbaycan dilinə tərcüməsi ilə məşğul olmuşdur. Fransız missioner Rafael dyu Man azərbaycan dilinə “əcəm türkcəsi” adını verərək bu dilin "osmanlı türkcəsindən daha zərif səsləndiyini" qeyd etmişdir. Əslində, de Lozyenin hazırladığı qrammatik eskiz Rafael dyu Manın əsəri idi. Bu, onun linqvistik məsələlərdə səyyahlara yardım etdiyi ilk hal deyildi. Məsələn, Rafael dyu Man fransız şərqşünası François Pétis de la Croixa İsfahanda olduğu müddətdə fars dili üzrə ilkin bilikləri öyrətmişdi.
Başqa bir qrammatika da mövcuddur. Bu qramatika əsəri 1679-cu ildə Rafael dyu Manı İsfahanda ziyarət etmiş isveçli alim tərəfindən onun qeydləri əsasında hazırlanmışdır. Həmin qrammatika fransız dilində yazılmışdır, lakin orada hallanma və fel şəkilləri, mülkiyyət əvəzlikləri və sairə ilə bağlı nümunələr təqdim olunmuş, həmçinin gündəlik İsfahan mühitində işlədilən ümumi sözləri əhatə edən fransızca-azərbaycanca bir lüğət də daxil edilmişdir.
Burun səslərinin təsiri ilə türkcədə başlanğıc "b" səslərinin "m" ilə əvəz olunması prosesi "mən" və "miŋ" sözlərində tam şəkildə baş verir. "Bu" sözünün dolayı forması isə müxtəlif variantlarla təmsil olunur: məsələn, "Şühədanamə" əsərində "bunı ~ munı", "bunda ~ munda" formalarına rast gəlinir. Halbuki "Təzkirə-i Şeyx Səfi" əsəri bu formalar arasında müəyyən üstünlük verir, lakin hər iki mətndə "bunlar (bular)" forması müşahidə olunur. Bu iki mətn arasında bənzər münasibət burunla təmasda olmayan medial "b" səslərində də görünür; məsələn, "kibi ~ kimi" variantları, lakin bəzi hallarda yalnız "kimi" forması işlədilir.
Başlanğıc "q" səslərinin "ğ" ilə dəyişməsi isə bu mətnlərdə müşahidə olunmur (nadir hallarda görünən "ğalabalıq - tolpa” kimi nümunələr istisna olmaqla). Bununla belə, medial və son mövqedə "q" səslərinin səslənməsi və ya spirantlaşması baş verir, lakin bu proses ardıcıl deyil. Bəzi sözlər əsasən "x" ilə yazılır, məsələn: yaxşı, bax, oxu, qalx, saxla, yıx (yıx). Digər hallarda yazılış dəyişə bilər, lakin bu dəyişiklik sözün mövqeyindən və ya sonrakı səsin keyfiyyətindən asılı olmur. Ümumiyyətlə, "x" ilə yazılan formalar üstünlük təşkil edir, məsələn: çıx ~ çıq (çıxma, çıxa, çıxdı ~ çıqma, çıqa, çıqdı), yaxın ~ yaqın, yox ~ yoq, çox ~ çoq.
Son "q" səsi tez-tez səslənərək, çox güman ki, səslənmiş spiranta çevrilir (baxmayaraq ki, غ hərfi bu səslərin spirant xüsusiyyətini birmənalı şəkildə ifadə etmir). Bu səslənmə əsasən başlanğıcda samitlə gələn şəkilçilərdən əvvəl (həmçinin, hər zamankı kimi, saitdən əvvəl) və sözlərin mütləq son mövqeyində baş verir. Nümunələr: başmağçı, ırağdan, uçmağda, uşağları, bulmağda, ayağ (ayaq), ispāhiliğ, ağlamağ. Son mövqedə ğ ilə q arasında dəyişmə baş verir, xüsusilə də "-maq" şəkilçisində (nadir hallarda "-max" forması ilə), lakin "-lığ / -luğ" şəkilçilərində həmişə cingiltili samitli formalar işlədilir.
Oğuz dilində başlanğıc "t" səsinin "d" səslə əvəz olunması adətən belə sözlərdə müşahidə edilir: dağ, dur, diş, düş və s. Araşdırılan mətnlərdə bu ikincil səslənmə prosesində bəzi fərqliliklər mövcuddur ki, bunlar əsasən medial və ya son mövqedə duran kar samitlərin təsiri ilə bağlıdır (məsələn, litre-, tut-), bu barədə alman türkologu Gerhard Dörfer açıqlama vermişdir. Bu proses XV əsrdən başlayaraq inkişaf etmiş və təkcə kar samitlərin təsiri altında olmayan, yəni "t" hərfinin özünün dəyişməsi ilə bağlı sözləri də əhatə etmişdir. Dörfer bu halı ikinci inkişaf kimi qiymətləndirir, çünki daha qədim dövrlərə aid "d" nümunələri də mövcuddur. Lakin belə nümunələr yoxdursa, ilkin oğuz "t" səsinin qorunması ehtimal olunur.
Nişatinin mətnlərindən alınan məlumatlar göstərir ki, arxa saitli sözlərdə başlanğıcda səslənən "d" hərfi bir çox hallarda qorunmuşdur. Məsələn, müasir türkcədə də belə qədim "d" nümunələri vardır; bu, həm qədim osmanlı, həm də orta osmanlı dillərində qeyd olunmuşdur və Azərbaycan dilində də bəzi sözlərdə bu günədək saxlanmışdır. Bu, orta azərbaycan dilinə aid transkripsiya mətnlərində də təsdiqlənmişdir. Nümunələr bunlardır: dad, dadlu, daş, dut, tut (tut), danuq (şahid), daŋla (səhər çağı), daraqla.
 |
 |
SEVGIM.AZ |  |
 |
|
