 |
 |
Sevgim.az |  |
 |
Fallibilizm (ing. Fallibilism) — insan biliklərinin və inamlarının prinsipial olaraq yanılma ehtimalı daşıdığını bildirən fəlsəfi mövqe.[1] Bu anlayışa görə, heç bir iddia və ya nəzəriyyə — istər elmdə, istər fəlsəfədə, istərsə də gündəlik həyatda — mütləq şəkildə doğru hesab edilə bilməz və daim şübhə altına alına bilər. Fallibilizm, xüsusilə elmin fəlsəfəsi, epistemologiya və tənqidi rasionalizm kimi sahələrdə geniş tətbiq olunur.[2]
Fallibilizm fəlsəfədə, elmdə və gündəlik təcrübədə bilik və inanc məsələlərinə ehtiyatlı və tənqidi yanaşmanı təşviq edən nəzəriyyədir. Fallibilizm tərəqqi və öyrənməni davamlı proses kimi qəbul edir və bizi daim daha yaxşı izahlar və həll yolları axtarmağa təşviq edir.
Fallibilizmin əsas fəlsəfi problemlərindən biri sonsuz geriyə qayıtma (ing. infinite regress) məsələsidir.[3] The term, usually attributed to Pyrrhonist philosopher Agrippa the Skeptic, is argued to be the inevitable outcome of all human inquiry, since every proposition requires justification.[4] Hər hansı bir inanc və ya bilik iddiasının əsaslandırılması üçün əlavə əsaslara ehtiyac olduqda, bu, yeni əsasların da əsaslandırılması zərurəti ilə nəticələnir və nəticədə sonsuz bir zəncir meydana çıxır. Bu, əsaslandırmanın heç vaxt tamamlanmamasına gətirib çıxarır.[5] Alternativ olaraq, sonsuz irəliləyiş fikri də mövcuddur. Bu mövqe, bilik və izah səviyyələrinin davamlı inkişaf etdiyini və heç vaxt qəti nəticəyə çatmadığını vurğulayır. Beləliklə, fallibilizm elmdə və fəlsəfədə "nəticə yox, proses" yanaşmasını əsaslandırır.[6]
Karl Popper tərəfindən inkişaf etdirilən tənqidi rasionalizm fallibilizmin ən nüfuzlu və sistematik versiyalarından biridir.[7] Popperə görə, elm heç vaxt təsdiqlənmiş həqiqətlər təqdim etməz; əksinə, elmi nəzəriyyələr daim təkzib edilmə ehtimalına açıq olmalıdır. Bu yanaşma, bilik əldə etmə prosesinin əsasını yanılmaq və düzəltmək prinsipinə əsaslandırır.[8]
Tənqidi rasionalizmdə əsas məqsəd nəzəriyyələri sübut etmək deyil, onları ciddi sınaqdan keçirərək yanlışlamağa çalışmaqdır.[9] Bu metodoloji yanaşma fallibilizmin praktik tətbiqini ifadə edir və elmi tərəqqinin dinamik və düzəldici bir proses olduğunu göstərir.[10][11]
Riyaziyyat tarixində riyazi fallibilizm (ing. mathematical fallibilism) , riyazi biliklərin də yanılma ehtimalına malik olduğunu qəbul edən yanaşmadır.[12] Ənənəvi olaraq riyaziyyat "şübhəsiz və dəqiq" elmi bilik sahəsi kimi qəbul olunsa da, bəzi riyaziyyatçılar (məsələn, İmre Lakatos) riyazi ideyaların inkişafında eksperimentlərin, səhvlərin və təkmilləşdirmələrin rolunu vurğulayırlar.[13]
Lakatos öz əsərində riyazi nəzəriyyələrin elmi təkamülə bənzər şəkildə tənqidə və korreksiyaya açıq olduğunu göstərərək, "sınaq və səhv" metodunu riyazi biliklərə də tətbiq etmişdir.[14][15] Bu yanaşma, riyaziyyatı statik deyil, inkişaf edən və dəyişən bir fəaliyyət sahəsi kimi təqdim edir.[16]
Fallibilizm bəzi cəhətlərinə görə fəlsəfi skeptisizm (ing. philosophical skepticism) ilə oxşardır. Hər iki yanaşma biliyin və inamın etibarlılığını sorğulayır. Lakin fərq ondadır ki, skeptisizm ümumiyyətlə bilik əldə etməyin mümkünsüz olduğunu irəli sürür, halbuki fallibilizm biliklərin mümkün olduğunu qəbul edir, lakin onların həmişə yanlış ola biləcəyini vurğulayır.
Başqa sözlə, skeptik mövqe biliklərə inamı rədd edir, fallibilist mövqe isə bu inamı ehtiyatla və tənqidi şəkildə qəbul edir. Buna görə də, fallibilizm elmi metodologiyada və rasional müzakirələrdə daha praktik və konstruktiv bir mövqe hesab olunur.
Fallibilizmə qarşı əsas tənqidlərdən biri onun nəticəsizliyə gətirib çıxarması ehtimalıdır.[17][18][19] Əgər bütün biliklər potensial olaraq yanlışdırsa, bəs hansı əsasla hərəkət edilməli və qərarlar qəbul olunmalıdır? Bu sual, xüsusilə etik və siyasi qərarların legitimliyinə dair narahatlıq doğurur.[20][21] Digər bir tənqid, fallibilizmin relativizm və ya nihilizm ilə səhv salınmasıdır. Lakin bu yanaşmanın tərəfdarları vurğulayırlar ki, fallibilizm ümumi şübhəçilik deyil, tənqidi optimizm mövqeyidir — yəni biz bilik əldə edə bilərik, lakin bu bilik daim yoxlanmalı və yenidən qiymətləndirilməlidir.
Popperian critical fallibilism takes the infinite regress in proofs and definitions seriously, does not have illusions about 'stopping' them, accepts the sceptic criticism of any infallible truth-injection.However, Lakatos' interpretation of Popper was not equivalent to Popper's philosophy: Ravn, Ole; Skovsmose, Ole. Mathematics as Dialogue // Connecting Humans to Equations: A Reinterpretation of the Philosophy of Mathematics. History of Mathematics Education. Cham: Springer-Verlag. 2019. 107–119 (110). doi:10.1007/978-3-030-01337-0_8. ISBN 9783030013363.
Lakatos also refers to the scepticist programme as a 'Popperian critical fallibilism.' However, we find that this labelling could be a bit misleading as the programme includes a good deal of Lakatos' own philosophy.
by Nicholas Rescher in the Routledge Encyclopedia of Philosophy |
 |
SEVGIM.AZ |  |
 |
|