 |
 |
Sevgim.az |  |
 |
Sultanəli qışlağı (XVIII əsrin 50-ci illəri-yaz 1921-ci il), Canəhməd (yaz 1921-ci il-3 iyul 1969), Günəşli (3 iyul 1969 – 19 aprel 1991), Kutakan (19 aprel 1991-indi) — Göyçə mahalının Basarkeçər rayonunda kənd.[2]
| Canəhməd | |
|---|---|
| 40°16′04″ şm. e. 45°50′21″ ş. u.HGYO | |
| Ölkə | |
| Region | Geğarkunik mərzi |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Mərkəzin hündürlüyü | 2.150 m |
| Saat qurşağı | |
| Əhalisi | |
| Əhalisi |
|
| Rəsmi dili | |
  Canəhməd  Canəhməd | |
Canəhməd İrəvan quberniyasının Novobayazid qəzasında kənd olub. Kənd qədim tarixə malikdir. Kəndin özündə və ətrafında aşkar edilən maddi dəlillər onun ərazisində ən azı e.ə. IV əsrdən bu yana qısa fasilələrlə müxtəlif türk tayfalarının yaşadığını sübut edir. Canəhməd kəndinin formalaşması XVIII əsrin 50-ci illərində baş vermişdir. Kəndin adı bir neçə dəfə dəyişdirilmişdir. Kəndin ilk adı XVIII əsrin 50-ci illərindən 1921-ci ilin yazına qədər Sultanəli qışlağı olmuşdur. Kəndin ikinci adı 1969-cu ilin 3 iyuluna qədər Canəhməd, üçüncü adı isə 1991-ci ilin 9 aprelinə qədər Günəşli olub. Kəndin indiki ərazisi XVII əsrin ikinci yarısı — XVIII əsrin birinci yarısında qışlaq, ətrafındakı dağlar isə yaylaq olmuşdur. Azərbaycanın və Şərqi Anadolunun müxtəlif yerlərindən insanlar həmin qışlağa gələrlərmiş. Belə adamlardan biri də Sultanəli adlı varlı bir kişi olmuşdur. Kəndin birinci, Sultanəli qışlağı adı da oradan yaranmışdır. Kəndin ikinci, Canəhməd adı isə Qarapapaqlar etnoqrafik qrupunun qollarından biri olan Canəhmədli oymağının adı ilə bağlıdır. Kəndimizə gələn tayfa və nəsillərin çoxu Canəhmədli oymağından olduğu üçün tədricən bu ad Sultanəli qışlağı toponimini sıxışdıraraq kəndin əsas adı kimi möhkəmlənmişdir. Ermənistan SSR AS RH-nin 3 iyul 1969-cu il fərmanı ilə kəndin adı dəyişdirilib Günəşli, Ermənistan prezidentinin 19 aprel 1991-ci il fərmanı ilə yenidən adı dəyişdirilib Kutakan adlandırılmışdır. Kənd rayon mərkəzi Basarkeçərdən 15 km. şimal-şərqdə, Ağyoxuş aşırımının ətəyində yerləşir. Qafqazın 5 verstlik xəritəsində qeyd edilmişdir. Erməni mənbələrində Canəhməd kəndi kimi öz əksini tapmışdır.[3]
Əvvəllər- Sovet hökuməti qurulana qədər kənddə təhsil dini yönümlü olub. Dərsləri mollalar və ya axundlar apararmış. Bunlara kənddəki Əlililər tayfasından Molla Əmiraslanı və onun oğlu Molla Cavadı, Mollalar tayfasından Molla Məmmədi misal çəkmək olar. Molla Məmməd mollaxana açıb uşaqlara ərəb əlifbası və "Quran" öyrədirmiş.[5]
1926-cı ildə kənddə sovet təhsil sisteminə əsaslanan dördillik ibtidai məktəb açılır. Əvvəllər məktəb binası olmadığından dərslər bəzi kənd sakinlərinin evlərində keçilirmiş.
Canəhməd kəndində 4 illik ibtidai məktəb 1926–1937-ci illərdə, 7 illik natamam orta məktəb 1937–1959-cu illərdə, 8 illik natamam orta məktəb 1959-1979-cu illərdə, 10 illik tam orta məktəb isə 1979–1988-ci illərdə fəaliyyət göstərib.
Kənddə üç məktəb binası olub. Birinci məktəb binası Qədimalılar tayfasından olan Məmmədalı kişinin müsadirə olunmuş evi idi. Burada 1926-cı ildən kənd uşaqlarına dərs keçilməyə başlandı. İkinci məktəb binası adını çəkdiyimiz məktəb binası söküləndən sonra 1962-ci ildə onun yerində tikilən, kənd sakini Balayev Fəncinin evinin yuxarısındakı 10 otağı olan məktəb binası idi. Üçüncü məktəb binası isə ikincidən bir az yuxarıda, Əliyev Cəmilin evindən aşağıda idi. Onun da 10 otağı var idi, 1979-cu ildə tikilmişdi.[6]
Canəhməd kəndi Göyçə gölünə nisbi yaxınlığına, Daşkəsən rayonu ilə sərhədləşdiyinə, Gədəbəy və Kəlbəcər rayonlarına çox yaxın olduğuna, habelə dağ yolu ilə Göyyurd, Qaşqaçay və Xoşbulaq vasitəsilə tarixən Azərbaycanın ən böyük siyasi, iqtisadi və mədəniyyət mərkəzlərindən olmuş qədim Gəncə şəhərinə gedən əlverişli kəsə yolun üzərində yerləşdiyinə görə mühüm mövqeyə malik bir məntəqə sayılırdı.
Canəhməd kəndi üçün soyuq iqlim tipi səciyyəvidir. İlin 7 ayı soyuq keçir. Kənd münbit torpaq resurslarına, bol içməli su ehtiyatlarına, gözəl və zəngin təbiətə malikdir. Sovet hakmiyyəti dövründə kəşfiyyat işləri aparılsa da, yeraltı təbii ehtiyatlar aşkar edilməmişdir.[7]
Kəndin ərazisi şimalda Azərbaycan Respublikasının Daşkəsən rayonu, şimal-şərqdə və cənub-qərbdə Böyük Məzrə kəndinə məxsus ərazilərlə, qərbdə Qaraiman kəndi ilə, cənubda Ağyoxuş kəndi ilə həmsərhəddir. Qarasu (Canəhməd) çayının hər iki sahilində yerləşir.
Canəhməd kolxozunun 1988-ci il üçün ümumi ərazisi (əkin-biçin və örüş) 4040 hektar olub. Bunun 1200 hektarı əkin sahəsi, qalanı isə biçin sahəsi və örüş idi.[8]
1. Qırmızı Güney 2. Mürsəldüşən 3. Buğda dağı 4. Quzey 5. Marallı 6. Çataq
1. Ocaq təpəsi 2. Köhnə Ocaq təpəsi 3. Yumru təpə 4. Uzun təpə 5. Yataq 6. Sarı xram 7. Göyçək daşlıq 8. Böyük Səngərli 9. Bala Səngərli 10. Tığ təpəsi 11. Quş təpəsi 12. Dik təpəsi
1. Yal yolu 2. Sarı yol 3. Təzə yol 4. Güllü bulağa çıxan yol 5. Çoban yolu 6. Qafilə yolu 7. Ağyoxuşa gedən yol 8. Böyük Məzrəyə gedən yol 9. Qaraiman yolu.
1. Qaraqoyunlu 2. Əliquluəkən 3. Həsənəkən 4. Durnalı(Cavadəkən) 5. Baba yeri 6. Həviləkən 7. Temirəkən 8. İspiəkən 9. Qurbanəkən 10. Məşədi Kazımın dəmyəsi 11. Kərəntiqırılan 12. İmanıəkən 13. Tikanlıq 14. Hüseynəkən.
1. Qara arxac 2. Astanın arxacı 3. Tatın yalının arxacı 4. Əbdüləzimin arxacı[9]
1. Qarasu(Canəhməd) çayı 2. Ağsu 3. İncəsu 4. Naziksu 5. Şorağanlının suyu
1. İncəsunun bulağı 2. Naziksunun bulaqları 3. Kalvayı Qulu bulağı 4. Sarıyolun bulağı 5. Xoruz bulağı 6. Güllü bulaq. 7. Çənlinin bulağı 8. Möysümün bulağı 9. Nənoy bulağı 10. Durnalının bulağı 11. Kor bulaq 12. Daş bulaq.
Kənddə 1842-ci ildə 95 nəfər, 1873-cü ildə 245 nəfər, 1886-cı ildə 348 nəfər, 1897-ci ildə 442 nəfər, 1908-ci ildə 422 nəfər, 1914-cü ildə 523 nəfər, 1916-cı ildə 475 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır.
1905–1907-ci illər hadisələri zamanı kənd əhalisı ermənilərə qarşı mübarizə apararaq öz yerlərində qalmış, kəndi tərk etməmişlər.[10]
1919-cu ildə kənd əhalisinin bir qismi ermənilər tərəfindən qətlə yetirilmiş, digər hissəsi isə qovulmuşdur.1920-ci ilin noyabrında Ermənistanda sovet hakmiyyəti qurulandan sonra sağ qalan kənd əhalisinin bir hissəsi yaranan sakitlikdən istifadə edərək 1921-ci ilin yazından başlayaraq öz kəndlərinə qayıda bilmişlər. 1922-ci ildə burada 194 nəfər, 1926-cı ildə 335 nəfər, 1931-ci ildə 383 nəfər, 1939-cu ildə 339 nəfər, 1959-cu ildə 337 nəfər, 1979-cu ildə 599 nəfər, 1988-ci ildə 700 nəfərə yaxın azərbaycanlı yaşamışdır.
Kənd əhalisi 1988-ci il noyabrın sonları — dekabrın əvvəllərində kəndi tərk etmək məcburiyyətində qalmışdır. Bundan öncə kəndin ağsaqalları yardım almaq və öz gücləri hesabına kəndi ermənilərdən qorumaq üçün Azərbaycan SSR-in ovaxtkı hökumətindən rəsmi yardım istəmiş, bu məqsədlə bir qrup ağsaqqal Bakı şəhərində Azərbaycan SSR-nin ovaxtkı hökumət nümayəndələri ilə görüşmüşlər, lakin heç bir yardım və ya mənəvi dəstək verilməmişdir.[11]
1905–1907-ci illərdəki I qaçqınlıq dövründə kənd əhalisi ermənilərlə mübarizə apararaq öz kəndlərini tərk etməmiş, öz yerlərində qalmışlar.
1918–1920-ci illərdəki II qaçqınlıq zamanı, 1919-cu ilin aprelində kənd əhalisinin bir hissəsi erməni daşnakları tərəfindən qətlə yetirilmiş, sağ qalanlar isə doğma yurdlarını tərk edərək Gəncəbasar bölgəsində, o cümlədən Daşkəsən, Samux, Goranboy və başqa yerlərdə məskunlaşmışlar. Ermənistanda daşnak hökuməti yıxıldıqdan, sovet hökuməti qurulduqdan bir az sonra əhalinin bir hissəsi 1921-ci ilin yazında doğma kəndlərinə qayıtmışdır.
1948–1953-cü illərdəki III qaçqınlıq dövründə, 1949-cu ilin payızında kəndin ona yaxın ailəsi Gəncəbasarın müxtəlif yerlərinə köçürlər. Lakin həmin yerlərə uyğunlaşa bilmədiklərini görüb, siyasi şəraitin müəyyən dərəcədə dəyişməsindən istifadə edib növbəti ilin yazında geri qayıdırlar.
1988–1991-ci illərdəki IV qaçqınlıq zamanı, 1988-ci ilin noyabr- dekabr aylarında Canəhməd kəndinin əhalisi doğma yurdlarından son nəfərinə qədər deportasiya olunmuşdur. Kənd əhalisi Azərbaycanın müxtəlif şəhər və rayonlarında, o cümlədən Bakı şəhəri və ətraf kəndlərində, Gəncə şəhərində, Şəmkir, Daşkəsən, Samux, Daşkəsən rayonlarında və bir sıra başqa bölgələrdə məskunlaşaraq bu gün də həmin yerlərdə yaşayırlar. 1988-ci ildə kənddə 93 ev, 666 nəfər əhali olmuşdur.[13]
Canəhməd kəndinin əlverişli təbii coğrafi şəraitə malik olması qədimdən burada müxtəlif təsərrüfat sahələrinin yaranmasına və inkişafına təsir göstərmişdir. Kənd əhalisinin iqtisadi fəaliyyətinin əsasını heyvandarlıq(maldarlıq), əkinçilik (taxılçılıq) və tütünçülük kimi sahələr təşkil etmişdir. Bunlarla yanaşı kənddə tərəvəzçilik, bağçılıq, arıçılıq kimi təsərrüfat sahələri də qismən inkişaf etmişdi.
Şəraitlə bağlı kənddə həm suvarma, həm də dəmyə əkinçiliyi inkişaf etmişdi. Kəndin ərazisi bol məhsul verən geniş zəmiləri və təbii otlaqları ilə seçilirdi. Canəhməd kəndinin əhalisi əsasən bir neçə buğda növü (qılçıqlı və qılçıqsız " Ukrainka", " Qırmızı buğda"), ağ arpa, vələmir(ovyos), yonca, qorunca, gülür(göy noxud), tütün, bəzi dövrlərdə isə bəzir, dareqan, qarğıdalı, kartof, ağ və qırmızı pazı(çuğundur) kimi əkinçilik bitkiləri əkirdi. Süni suvarma sistemlərinin (ana arxların və qol arxların olması), əkinçilik mədəniyyətinin daha yüksək səviyyəyə qədəm qoymasına gətirib çıxarməşdı. Kənddə şumlama zamanı xışların qoşqu heyvanları vasitəsilə işlədilməsi və taxıl döyülməsində gəmlərin(vəllərin) geniş istifadəsi də bu baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Səpilmə və yetişmə vaxtına görə buğda və arpa payızlıq və yazlıq olurdu. Payızlıq buğda və arpa əkinləri kəndin taxılçılıq təsərrüfatında daha üstün yer tuturdu. XX əsrin əvvəllərinədək kənddə əsas biçin aləti kərənti(dəryaz) olmuşdur. Canəhməd kəndində əhalinin və kolxozun istifadə etdiyi əsas(ana) arxlar bunlar idi:1. Ağsunun arxı 2. Dolayı arx 3. Göyçəkdaşlığa gedən arx 4. Qonaya gedən arx 5. Yataqdan gələn arx 6. Kolxoz bağına gedən arx 7. Korbulağın arxı
Canəhməd kəndinin zəngin florası maldarlığın inkişafına münbit zəmin yaratmışdı. Kəndin qoyunçuluq təsərrüfatlarında qış aylarında ot-alafdan istifadə edilirdi. Qışdan arıq çıxdıqda və döl şəraitində qoyun-quzuya yumşaq ot, saman, arpa, kəpək və qarışıq yem verilirdi. İnək, qoyun, quzu və qoşqu heyvanları gün ərzində iki dəfə yemlənir və bir o qədər də sulanırdı. Kənddəki şəxsi təsərrüfatlarda hər yüz qoyundan 90 bala, kolxoz sürülərində isə 85 bala almaq mümkün olurdu. Kəndimizdəki qoyun cinsləri içərisində Qarabağ cinsi, ətlik və südlük bozax cinsi, ətlik balbas cinsi, yunluq metis(merinos) cinsləri var idi. Qoyun sürülərində az miqdarda keçi də olurdu. Qoyun-quzu yayda otlaq şəraitində, qışa dönəndə isə pəyə(tövlə) şəraitində saxlanılırdı. XX əsrin 70–80-ci illərində kəndin şəxsi təsərrüfatlarında təxminən 1500 baş qoyun olurdu. Həmin dövrdə kənd kolxozunun 1500–1800 başlıq qoyunu və 1000–1200 başlıq quzusu(toğlusu) olurdu. Bəhs olunan dövrdə kəndin şəxsi təsərrüfatlarında 400–450 baş inək və dana, kənd kolxozunda isə 200 baş sağmal inək, 300 baş subay mal, 160 baş dana, 130 baş kökəlmə(intensiv) var idi. Kənddə camış az saxlanılırdı.
Basarkeçər rayonunda, o cümlədən Canəhməd kəndində tütün 1938-ci ildən becərilməyə başlanıb. Onu Türkiyədən gətiriblər. Kənddə tütünə ildə orta hesabla 33 ha torpaq sahəsi ayrılardı. Kənd kolxozu Basarkeçərdəki rayon tütün qəbulu məntəqəsinə ildə orta hesabla 45–50 ton tütün təhvil verirdi.
Dağlıq Qarabağdakı erməni kəndlərinin tam əksinə, 1988-ci ilin sonlarına qədər kənddə asfalt yol mövcud olmamış, Ermənistan SSR hökuməti kəndi qazlaşdırmamışdır. Əhalinin Azərbaycana köçünü stimullaşdırmaq və həyat səviyyəsinin yüksəltməməklə kəndi tərk etmələrini təmin etmək, ermənilərin Sovet dövründə həyata keçirdikləri sistemli siyasətin tərkib hissəsi olmuşdur.[14]
 |
 |
SEVGIM.AZ |  |
 |
|
