 |
 |
Sevgim.az |  |
 |
Şabran — V-XVIII əsrlərdə mövcud olmuş qədim Azərbaycan şəhəri, Məsqətin və Şirvanın mərkəzi.
| Şabran | |
| Şabran | |
|---|---|
 Şabran qala divarlarının qalıqları | |
| 41°17′44″ şm. e. 48°52′53″ ş. u.HGYO | |
| Ölkə |
 Azərbaycan |
| Vilayət | Şabran |
| Salınma tarixi | I əsr |
| İlk xatırlanma | II əsr |
| Milli tərkibi | massagetlər, xəzərlər, yəhudilər |
| Müasir yeri | Şabran |
  |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
_-_Geographicus_-_Persia-delisle-1724._G.jpg)
Ptolomeyin yazılarında (II əsr) bu şəhərin adı Sapothrenae kimi qeyd olunur. Onun qalıqları müasir Şabran rayonunun Şahnəzərli kəndi yaxınlığında yerləşir. Burada aparılan təsərrüfat işləri zamanı gil və saxsı qab qalıqları, Sasanilər dövrünə aid kərpic nümunələri, təknə qəbirlər və erkən orta əsrlər şəhərinə məxsus digər maddi-mədəniyyət nümunələri üzə çıxarılmışdır.
Şabran qalası indiki Quba şəhərindən cənuba doğru axan eyniadlı çayın üzərində yerləşirdi. Şəhər yerində aparılan arxeoloji tədqiqatlar erkən dövr həyatına dair ətraflı məlumat verməsə də, S. T. Yeremyan Şabranı erkən orta əsrlərdə Şirvan vilayətinin inzibati və Massaget Arşakilərinin siyasi mərkəzi kimi qiymətləndirir.[1]
Tarixi mənbələrdə Şəbəran (Şaburan) vilayəti və onun əsas şəhəri Şəbəran (Şəburan, Şəbran) Məsqətdən cənubda, Xəzər dənizi sahilində yerləşən mühüm yaşayış məntəqəsi kimi təsvir olunur. Qalıqlar müasir Şabran rayonunun Şahnəzərli kəndi yaxınlığında, Padar-Şəbran kəndindən az məsafədə aşkar edilmişdir. Ərəb müəlliflərinin yazdığına görə, şəhər I Xosrov Ənuşirəvan (531–579) dövründə salınmışdır. 1124-cü ilə aid gürcü salnaməsində çəkilən Şəbəran toponimi, ehtimal ki, Azərbaycanda rast gəlinən İran mənşəli “Şapur” adı ilə bağlıdır.[2]
İstəxrinin Qota nüsxəsində (təqribən 930-cu il) və Yaqutun məlumatlarında, Xəzər dənizi sahilində, Məsqətdən aşağıda kiçik, lakin möhkəmləndirilmiş Şəbəran şəhərinin yerləşdiyi bildirilir. Şəhərin çoxlu rustaqları (kənd nahiyələri) mövcud idi. Onun üst tərəfində Çeşmə (indiki Xaçmataka – Xaçmasa) rustağı, digər tərəfində isə Bakı, Dərnik və Ləkzə qədər kəndlər, həmçinin Cəbəl (Qafqaz sıra dağları) və Şirvan dağları yerləşirdi. Bu məlumatlar şəhərin dəqiq coğrafi mövqeyini müəyyən etməyə imkan verir. “Hüdud əl-aləm” əsərinə görə (982/983-cü il), Şəbəran Şirvanın inzibati mərkəzi (qəsəbə) olmuş və dəniz sahilində yerləşən səfalı bir yaşayış yeri kimi tanınmışdır. Buradan zərgərlərin istifadə etdiyi məhək daşları (sangi mihakk) ixrac edilirdi. “Tarix-i əl-Bab” əsərində isə Şirvanın əsas gəlir mənbələri arasında Şəbəran və onun kəndləri, eləcə də Bakının neft quyuları və duz mədənlərindən yığılan vergilər göstərilir.[1]
Müqəddəsi də əsərlərində Şəbəranın adını çəkərək, onun qalasız yer olduğunu, əhalisinin əksəriyyətinin xristianlardan ibarət olduğunu və sərhəddə yerləşdiyini bildirir. X əsrin ikinci yarısında Şəbəran və ətraf kəndlər iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş, münbit ərazilər kimi tanınmışdır. H. 357 (968)-ci ildə Əl-Bab əmiri şəhərə hücum edərək çoxlu qənimət ələ keçirmişdi. “Tarix-i əl-Bab”da h. 392 (1002)-ci ildə Şirvanşah Əbu Nəsrin, Əl-Bab əmirinin qardaşını Şəbəran qalasında həbsdə saxladığı qeyd olunur.[3]
Arxeoloji tapıntılar şəhərin sənətkarlıq mərkəzi olduğunu göstərir. Burada şüşə bilərziklər, çoxlu sayda şirli və şirsiz saxsı qab qalıqları, həmçinin istehsal kürələri aşkar edilmişdir. Mənbələrə görə, Şəbəran qalasının divarları h. 373 (983)-cü ildə Şirvanşah Məhəmməd ibn Əhməd tərəfindən inşa etdirilmişdir. XI əsrdə Şirvanşahlar ailəsinin məqbərəsi Şəbəranda yerləşirdi. Burada h. 418 (1027)-ci ildə vəfat etmiş Yezid ibn Əhməd və h. 459 (1067)-cu ildə Gülüstanda vəfat etmiş qızı Şəmkuyyə dəfn olunmuşdur. Ehtimal olunur ki, Şamaxı böyüyənədək Şirvanın paytaxtı Şəbəran olmuşdur.[4]
XVIII əsrin sonlarında bölgədə olmuş Biberşteyn, Şəbəranı vaxtilə mühüm şəhər olmuş, lakin yalnız xarabalıqları qalan bir yaşayış məntəqəsi kimi təsvir edir. O, şəhərin eyniadlı çayın sol sahilində düzənlikdə yerləşdiyini qeyd edir.[4]
1254-cü ildə Monqolustandan Cənubi Qafqaz yolu ilə qayıdan fransız rahibi Rubruk, Şəbəranda xeyli yəhudi əhalinin yaşadığını yazır. Onun məlumatına görə, yəhudilər əsasən Şəbəranla Şamaxı arasındakı dağ qalalarında məskunlaşmışdılar. Şəhərin adı Teymurun yürüşləri ilə bağlı təsvirlərdə də çəkilir. 1395-ci ildə Dəşti-Qıpçaq səfərindən qayıdan Teymurun müşayiətində olan Şirvanşah Şeyx İbrahim burada onun şərəfinə ziyafət vermişdi.[5]
Türkiyəli səyahətçi Evliyə Çələbi 1647-ci ildə Şabranda olarkən yazırdı:...İranın Təbrizdən sonra ikinci şəhəri sayılır. Şəhərdə 70 məhəllə, Tokmaq xanın, Əfşar xanın və Uzun Həsənin məscidləri yerləşir. Məscidin divarları incə, buqələmun dərisi kimi, cürbəcür rənglərə çalan ornamentlə bəzədilib. Mərmər üzərində naxışlar isə hətta memarlıq işinin ustalarını təəccübləndirir
А.А.Bakıxanov ilk dəfə Dəvəçi rayonunun Şahnəzərli kəndinin yaxınlığında Gülüstan-İrəm şəhərinin qalıqları sayılan orta əsr şəhərin Şabranın yerləşməsi barədə deyib.
Şəhərin əhalisinin əsas hissəsini müsəlmanlar təşkil edirdi, şəhərdə xristianlar və yəhudilər də yaşayırdı.
1979-1989-cu illərdə şəhərin ərazisində beş yerdən aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində 4500 km² çox sahə aşkar edilmişdir. Material mədəniyyət qalıqlarının yaylanma qalınliğı 5 m-ə qədərdir. X əsrə aid olan qala aşkarlanıb. Alimlər tərəfindən sübut edilib ki, bu qala müdafiə məqsədilə tikilib. Qalanın divarları yarımdairəvi qüllələrlə bərkidilib. Tikinti zamanı əhəngdaşı, çay daşı və yandırılmış kərpicdən istifadə olunub. Qala XIII əsrin yarısına qədər mövcud olub. XIV əsrdə monqollar tərəfindən dağıdılmış qalanın qərb hissəsində kiçik qəsr tikilir. O, dördbucaq şəklində idi və Mərdəkan qalalarını xatırladırdı. Memarlar tikinti zamanı qarışıq hörmədən istifadə edirdilər. Qazıntılar şəhərin məhəlləli planlaşdırılmasından xəbər verir. Evlər yandırılmış kərpicdən çay daşından olan bünövrənin üzərində tikilirdilər. Şəhərdə su kəməri xətti mövcud idi.[6]
Şabranın iqtisadiyyatı keramikanın istehsalında qurulmuş idi. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində 10 əşyadan ibarət saxsı dəst tapılıb. Dağıntılar altında dulusçuluq emalatxanası aşkarlanıb. Şabranın saxsı əşyaları öz formasına və ornamentinin zənginliyinə görə fərqlənirlər.[6]
Metal emalında da uğurlar əldə edilmişdir. Buna görə də, şəhərdə tökmə işi, mis işi, zərgərlik, silahqayırma və s. inkşaf etmişdir. Möhürlü qızıl və gümüş üzüklər tapılıb. Şəhərdə həmçinin şüşə istehsal olunurdu. Yerli ustalar şüşənin müxtəlif növlərindən istifadə edirdilər. Məhsulun bir hissəsi xarici ölkələrə ixrac olunurdu. Şabran ustalarının hazırladığı ipək, yun məhsullarına, müxtəlif növ xalçalara da dünya bazarlarında tələbat böyük idi.[6]
Şəhər Suriya, Misir, Çin, Maldiv adaları və s. ölkələr ilə ticarət əlaqələri saxlayaraq, keramika, farfor, fayans məhsulları ixrac edirdi. Aşkar edilmiş mis sikkələr daxili ticarətin də mövcudluğundan xəbər verirlər. Sikkə zərbində istifadə olunan ştempelə oxşayan əşya da tapılmışdır .[6]
 |
 |
SEVGIM.AZ |  |
 |
|