 |
 |
Sevgim.az |  |
 |
İdris Abbasov (tam adı: İdris Əziz oğlu Abbasov; 1969, İliç rayonu, Qarxun kəndi[1]) — şərqşünas, dilçi, filologiya elmləri doktoru[2][3], AMEA-nın professoru,[4][5] AMEA Dilçilik İnstitutunun Nəzəri dilçilik şöbəsinin müdiri,[6][7] Azərbaycan dilçiliyində "tərcümə, tədqiq və şərh" modelinin banisi.[8][9]
| İdris Abbasov | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Qarxun, İliç rayonu, Naxçıvan MSSR, Azərbaycan SSR, SSRİ |
| Vətəndaşlığı |
 Azərbaycan |
| Milliyyəti | azərbaycanlı |
| Elm sahələri | dilçilik, filologiya, dinşünaslıq |
| Elmi dərəcəsi | filologiya elmləri doktoru |
| Elmi adı | professor |
| İş yeri | AMEA Dilçilik İnstitutu |
| Təhsili | |
| Üzvlüyü | AMEA |
23 mart 1969-cu ildə İliç rayonunun Qarxun kəndində anadan olmuş və ibtidai təhsilini də burada kənd məktəbində almışdır. 1990-cı ildə qəbul olduğu Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində filoloq, ərəb və Azərbaycan dilləri və ədəbiyyatı müəllimi, tərcüməçi ixtisası üzrə aldığı ali təhsilini 1995-ci ildə başa vurmuşdur.[1]
Əmək fəaliyyətinə 1994-cü ildə Azərbaycan Tərcümə Mərkəzində fransız-Azərbaycan dilləri üzrə tərcüməçi-redaktor kimi başlamış, 1995-ci ildən Bakı şəhərində 44 saylı ərəb dili təmayüllü məktəbdə, eyni zamanda Bakı İslam Universitetində və Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin axşam şöbəsində müəllim kimi çalışmış, 1997-ci ildə sonuncunun Ərəb filologiyası kafedrasında dissertant olmuşdur. 1998–1999-cu illərdə Misirdə əl-Əzhər Universiteti nəzdində ərəb dili və İslam elmləri üzrə beynəlxalq kursu bitirmişdir. 2002-ci ildə Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin Naxçıvan Nümayəndəliyinin şöbə müdiri, daha sonra isə Naxçıvan Muxtar Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə İdarəsinin rəisi vəzifəsinə təyin edilmişdir. Dövlətin din siyasətinin həyata keçirilməsi, dini icmalar arasında tolerantlığın möhkəmləndirilməsi istiqamətində maarifləndirmə işləri aparmış, [10][11] 10 ildən artıq dini məsələlərlə bağlı mətbuatda müntəzəm çıxışlar etmiş, Naxçıvan Dövlət Televiziyasında "Tanrı yolu, haqq yolu" və "İslam olduğu kimi" (2003-2012) adlı həftəlik yayımlanan dini-maarifləndirici proqramların aparıcısı olmuşdur.[12] Vaxtaşırı beynəlxalq və yerli konfranslarda və simpoziumlarda iştirak etmiş, o cümlədən Avrasiya İslam Şurası Təşkilatının İstanbulda keçirilən altıncı (2005) və yeddinci (2009) konfranslarında məruzələrlə çıxış etmiş, xarici mətbuata və telekanallara müsahibələr vermişdir.[12] Dini sahədə müxtəlif məzhəb və konfessiyaların hüquqlarının qorunması ilə bağlı dövlət siyasətinin həyata keçirilməsində səmərəli fəaliyyət göstərmişdir[13]. Eyni dövrdə Naxçıvan Dövlət Universitetində yeni yaradılmış Şərq dilləri və ədəbiyyatı kafedrasının kafedra müdiri olmuş və burada elmi-pedaqoji və kadr hazırlığı fəaliyyətini davam etdirmişdir. 2014-cü ildən AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda işləməyə başlamışdır.[1]
2005-ci ildən filologiya elmləri namizədi,[16] 2011-ci ildən dosent,[17] 2015-ci ildən filologiya elmləri doktoru,[17] 2017-ci ildən isə AMEA-nın professorudur.[4] Sami dilləri, dil nəzəriyyəsi, roman dilləri, türk dilləri, müqayisəli-tipoloji və müqayisəli-tarixi dilçilik, Azərbaycan dilçiliyi və dinşünaslıq sahələrində işləri mövcuddur.[18]
Azərbaycan dilindən savayı ərəb, rus, fransız, ingilis, latın, italyan və digər dillərdəki qrammatik biliklərini elmi-linqvistik təqdqiqatlara uğurla tətbiq edir.[19]
Professor İdris Abbasovun geniş tədqiqat və şərhlərlə ərsəyə gətirdiyi "Mirzə Kazım bəyin Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikasının tərcümə, tədqiq və şərhi (rus. Общая грамматика турецко-татарского языка) monoqrafiyası[20][21] nəinki Azərbaycanda, hətta ölkə hüdudlarından kənarda elm ictimaiyyətinin böyük marağına səbəb olmuşdur. Nəzəri, müqayisəli-tarixi və müqayisəli-tipoloji dilçilik müstəvisində təqdim olunan, "elmi miqyasına görə bir institutun görə biləcəyi ağır və məsuliyyətli iş"[9][22] qismində "yüksək elmi məzmun və məziyyətlərə malik sanballı"[9] əsəri ilə İ.Abbasov Azərbaycan dilçiliyində "tərcümə, tədqiqat və şərh" modelinin əsasını qoymuşdur[1]. 2020-ci ildə Pietro della Vallenin Türk dilinin qrammatikası (it. Grammatica della lingua turca) və 2024-cü ildə Pyer Amedey JoberinTürk dili qrammatikasının əsasları (fr. Éléments de la grammaire turke) kitablarının nəzəri və müqayisəli dilçilik müstəvisində müasir Azərbaycan dilinə əlavə tədqiqatlar və şərhlərlə tərcümə edilməsi məhz "tərcümə, tədqiqat və şərh" modelinin tətbiqi ilə ərsəyə gətirilmişdir.[23][24]
Ərəb dilçiliyində ilk dəfə olaraq funksional sintaksis Qərb dilçiliyinin müasir elmi nailiyyətləri əsasında, eyni zamanda ərəb dilinin daxili imkanları nəzərə alınmaqla sistemli şəkildə tədqiq olunmuşdur. Tədqiqat funksional analizin dil vahidlərinin izahı və onların distribusiyasına yönəlmiş metodoloji əsaslarını üzə çıxarmışdır. Bu kontekstdə formal analizin funksional təhlil üçün ilkin şərt olduğu elmi əsaslandırılmışdır. Ümumi dilçilik baxış bucağından yanaşılaraq, funksional yanaşmanın ərəb dilçiliyində spesifik xüsusiyyətlərə malik olduğu müəyyən edilmişdir. İdris Abbasov funksional sintaksisə dair konseptual məsələləri – sintaktik vahidlərin funksional təhlili, funksional sintaksisin məqsəd və prinsipləri, ümumi və ərəb dilçiliyində sintaksis və funksional sintaksis anlayışları kimi mövzuları Azərbaycan ərəbşünaslığında ilk dəfə olaraq kompleks şəkildə elmi müstəvidə araşdırmışdır[14].
İ. Abbasov Azərbaycan ərəbşünaslığında ilk dəfə olaraq Qərb dilçiliyinin müasir nailiyyətləri kontekstində sintaksislə ritorikanın qarşılıqlı əlaqəsini araşdırmış, onları sintaktik-semantik və linqvistik-stilistik aspektlərdə tədqiq etmişdir. Ərəb dilində irab, bina, amil, cümlə strukturları, bəlağət, qrammatika–üslubiyyat münasibətləri, bəlağət fiqurlarının semio-sintaktik və semantik xüsusiyyətləri, linqvistik deviasiyalar və sintaktik kateqoriyaların semantik ifadə vasitələri kompleks şəkildə təhlil edilmişdir. Cürcaninin dillə təfəkkür arasında əlaqə quran "məna nəzəriyyəsi"nə əsaslanaraq, bəlağətin danışıq aktının formalaşması və qavranması ilə bağlı psixoloji proseslərlə bağlılığı irəli sürülmüşdür. Abbasovun qənaətinə görə, qrammatik kateqoriyalar sintaktik və semantik atributların prototip strukturlarında birləşərək, sintaksis və bəlağət arasında mənaya əsaslanan qarşılıqlı əlaqənin elmi əsaslarını müəyyənləşdirir.[25][26]
Professor İdris Abbasov Azərbaycan dilçiliyində tərcümə, tədqiq və şərh modelinin banisi kimi tanınır[8]. O, Mirzə Kazımbəyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” əsərini ilk dəfə olaraq yalnız tərcümə etməklə kifayətlənməyib, onu fundamental filoloji və müqayisəli-linqvistik təhlillərlə müşayiət edərək orijinal və tədqiqat xarakterli bir monoqrafiyaya çevirib[21]. Abbasov Kazımbəydən əvvəl və onun dövründə yazılmış ərəb, latın, fransız, rus, ingilis, italyan, alman və digər dillərdəki qrammatik əsərləri müqayisəyə cəlb etməklə geniş linqvistik kontekstdə təhlillər aparmış, Qərb və Şərq dilçilik məktəblərinin əsas nümayəndələrinin ideyalarından, o cümlədən Por-Royal qrammatikası, kartezian təlimi və modistlərin nəzəri baxışlarından elmi əsaslarla faydalanmışdır[20].
Alim dil faktlarını diaxronik-sinxronik və komparativ-kontrastiv aspektdə analiz etmiş, fonetikadan sintaksisə qədər müxtəlif qrammatik sahələr üzrə verdiyi şərhlərlə müasir türk və Hind-Avropa dillərini qarşılaşdırmış, Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri problemlərinin həllinə töhfə vermişdir. O, fonoloji görüşləri müqayisə etməklə səs və hərf sisteminin aydın fonetik mənzərəsini yaratmağa nail olmuşdur[9].
Əsər müasir elmi ictimaiyyət tərəfindən yüksək dəyərləndirilmiş, Azərbaycan MEA Humanitar Elmlər Bölməsinin illik hesabatına daxil edilmiş və Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatına namizəd göstərilmişdir[27][28][29]. Akademik Nizami Cəfərov, professor Qalina Udalıx kimi bir çox tanınmış alimlər monoqrafiyanı milli dilçilik tarixində müstəsna hadisə kimi qiymətləndirmişlər[22][9][30][31][32].
Pietro della Vallenin yeddi kitabdan ibarət “Türk dilinin qrammatikası” adlı monoqrafiyası da 400 ildən sonra İ.Abbasovun elmi redaktorluğu və G.Bayramovanın həmmüəllifliyi ilə tərcümə, tədqiqat və şərh modeli əsasında yazılmış, tədqiqat xarakterli geniş şərhlərlə Azərbaycan dilində işıq üzü görmüşdür[33][34]. Monoqrafiyada Della Valle-nin dil tarixi və ümumi dilçilik üçün əhəmiyyət kəsb edən ideyaları linqvistik-filoloji aspektdə araşdırılmış, xüsusilə Azərbaycan dilinin Səfəvilər dövründəki statusu və onun Orta Asiya, Qafqaz və Yaxın Şərqdə beynəlxalq ünsiyyət vasitəsi kimi rolu tarixi-linqvistik dəlillərlə əsaslandırılmışdır. Əsər ümumi və müqayisəli dilçilik çərçivəsində dəyərləndirilməklə yanaşı, zəngin filoloji, tarixi və qrammatik faktologiyası ilə seçilərək türkoloqlar, romanşünaslar, dil nəzəriyyəçiləri, şərqşünaslar, tarixçilər və etnoqraflar üçün qiymətli mənbə rolunu oynayır[8][35]. Qeyd etmək lazımdır ki, Pietro della Vallenin bu əsəri arxiv materialı kimi qalmaqda idi[33]. Elmi və mədəni əhəmiyyətinə baxmayaraq, bu nadir irs AMEA və müvafiq institutlar tərəfindən diqqətdən kənarda qalmış, yalnız müəlliflərin şəxsi vəsaiti hesabına məhdud tirajla çap olunaraq elmi ictimaiyyətə təqdim edilmişdir[36].
Professor İ. Abbasovun “Ümumi dilçilik: Dilçiliyin tarixi, nəzəriyyəsi və koqnitiv elmlərin epistemoloji əsasları” adlı monoqrafiyası Azərbaycan elmi mühitində ümumi dilçiliyə dair yazılmış ən fundamental və konseptual əsərlərdən biri kimi dəyərləndirilir[37]. Bu irihəcmli tədqiqat işi dilçiliyin qədim dövrlərdən başlayaraq müasir mərhələlərinə qədər keçdiyi elmi-fəlsəfi və nəzəri inkişaf trayektoriyasını sistemli şəkildə izləyir. Əsər yalnız linqvistik deyil, eyni zamanda multidisiplinar (fəlsəfi, epistemoloji, koqnitiv və mədəniyyətlərarası) baxış bucağından yazılmışdır və bu xüsusiyyəti ilə Azərbaycan dilçilik məkanında analoqu olmayan elmi traktat kimi fərqləndirilir[38].
Monoqrafiyada dilin mahiyyəti, funksiyaları və quruluşu haqqında klassik və müasir nəzəriyyələr tənqidi təhlil edilir, koqnitiv elmlərin dil modeli ilə bağlı irəli sürdüyü postulatlar epistemoloji aspektdə yenidən düşünülür. Müəllif dilçiliyin yalnız texniki-nəzəri deyil, eyni zamanda idrak yönlü və fəlsəfi əsaslarını da üzə çıxarır. Əsər, həm də, Azərbaycan dilçilik ənənəsində indiyədək tədqiq olunmamış və ya az öyrənilmiş mövzulara orijinal yanaşmalarla toxunur, ümumi dilçilik və koqnitiv elmlər arasında yeni elmi əlaqələndirmələr təklif edir[38].
Müasir dünya dilçiliyinin ən son nailiyyətlərinə əsaslanan, çoxsaylı dillərdə yazılmış elmi mənbələrə istinad edən bu monoqrafiya zəngin linqvistik-filoloji məlumatlar, nəzəri ümumiləşdirmələr və gələcək tədqiqatlar üçün geniş imkanlar təqdim edən yeni bir elmi platforma formalaşdırır. Əsər ali məktəblər üçün dərs vəsaiti olmaqla yanaşı, doktorantlar, dissertantlar, dil nəzəriyyəçiləri, komparativistlər, fəlsəfə və koqnitiv elm mütəxəssisləri üçün də qiymətli mənbə hesab olunur[39].
Monoqrafiya Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası tərəfindən il ərzində əldə olunmuş ən mühüm elmi nəticə kimi tanınıb[40][41].
Qızıl tədqiqatlar seriyasından “Silvestr dö Sasinin Ümumi qrammatikanın prinsipləri və Pyer Amede Joberin Türk dili qrammatikasının əsasları: tərcümə, nəzəri və müqayisəli dilçilik müstəvisində tədqiqat və şərh” monoqrafiyası nəzəri və müqayisəli dilçilik, türkologiya, romanşünaslıq və Azərbaycan dilçiliyi sahələri üçün əhəmiyyətli elmi mənbədir. Monoqrafiyada XVIII–XIX əsrlərdə yaşamış görkəmli fransız şərqşünasları və dilçiləri Silvestr dö Sasi və onun yetirməsi Pyer Amede Joberin linqvistik irsi araşdırılır. Əsərdə Antuan İzaak Silvestr dö Sasinın “Ümumi qrammatikanın prinsipləri”[42] və Pyer Amede Joberin “Türk dili qrammatikasının əsasları”[43] adlı fundamental əsərləri nəzəri, tarixi və müqayisəli aspektdə təhlil edilir.
Monoqrafiyanın mühüm məqamlarından biri “Türk dili qrammatikasının əsasları” əsərinin geniş elmi şərhlərlə Azərbaycan dilinə tərcüməsi və bu əsərin digər klassik qrammatik mənbələrlə sistemli müqayisəsidir. Müəllif bu əsəri araşdırarkən Qərb və Şərq filoloji ənənələrini tutuşdurur, Postel Qiyom, Nikola Boze, Antuan Arno, Klod Lanslo və Abel Remüza kimi Avropa alimlərinin ideyalarını da kontekstə daxil edir[44].
Tədqiqatda Silvestr dö Sasi və Amede Joberin müasir dilçilikdəki mövqeyi elmi əsaslarla müəyyənləşdirilir. Xüsusi olaraq vurğulanır ki, Mirzə Kazımbəyin “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” adlı klassik əsəri də məhz Joberin qrammatikasına əsaslanmışdır[45]. Azərbaycan dilçiliyində az tədqiq olunmuş bu klassik linqvistik irsin işıqlandırılması monoqrafiyanın elmi və metodoloji əhəmiyyətini artırır.
Əsər zəngin filoloji və linqvistik faktologiyası, sanballı təhlil üslubu və dərin elmi məzmunu ilə seçilir və müasir dilçilik üçün dəyərli istinad mənbəyidir[1].
XVII əsrdə Fransada meydana çıxmış universal dil layihələri, xüsusilə Por-Royal qrammatik konsepsiyası dilçilik tarixinə və dil fəlsəfəsinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Klod Lanslo və Antuan Arno tərəfindən yazılmış “Ümumi və rasional Por-Royal qrammatikası” (1660)[46] əsəri həmin dövrün rasionalist ideyalarını əks etdirən və ümumi dil prinsipinə əsaslanan sistemli yanaşması ilə seçilir[47]. Bu qrammatika qədim linqvistik ənənələrlə müasir dilçilik nəzəriyyələri arasında mühüm bir körpü rolunu oynamışdır[48].
İdris Abbasovun Qızıl tədqiqatlar seriyasından “Dilçiliyin Kitabi-Müqəddəsi: Ümumi və Rasional Por-Royal qrammatikası” adlı monoqrafiyasında əsərin elmi əhəmiyyəti geniş təhlil olunur, onun dünya dilçiliyindəki mövqeyi müəyyənləşdirilir. Əsərdə Por-Royal qrammatikasının orijinal mətnləri – həm əsas mətn, həm də Şarl Düklonun şərhləri ilk dəfə olaraq fransızcadan Azərbaycan dilinə tərcümə olunaraq təqdim edilir[49].
Monoqrafiyada ümumi qrammatikanın törədici qrammatika ilə əlaqələri, cümlə strukturu və tranzitivlik məsələləri koqnitiv-semantik aspektdə araşdırılır. Abbasovun elmi qeydləri və şərhləri ilə müşayiət olunan bu tədqiqat, həm XVII əsr Avropasında universal dil təşəbbüslərinə, həm də Por-Royal məktəbinin metodoloji əsaslarına işıq tutur[50].
Abbasov İdris Əziz oğlu - filologiya üzrə elmlər doktoru, AMEA-nın Dilçilik İnstitutunun şöbə müdiri
Müsahibimiz – filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent İdris Abbasov “Ərəb dilinin funksional sintaksisi”, “Dini- elmi-əxlaqi söhbətlər”, “Ərəb dilində sintaktik kateqoriyalar və bəlağət”, “Din təhlükədir, yoxsa cəmiyyət təhlükədədir?” kitablarının, “Ərəb dili tədrisinin aktual problemləri” metodik vəsaitin, 70-dən artıq elmi, dini-elmi və onlarla tərcümə əsərinin müəllifidir.
 |
 |
SEVGIM.AZ |  |
 |
|